Η Σμύρνη είναι η τρίτη μεγαλύτερη σε πληθυσμό πόλη της Τουρκίας και η δεύτερη πολυπληθέστερη του Αιγαίου, προσεγγίζοντας σταδιακά τον πληθυσμό της Αθήνας. Ως επαρχία-περιφέρεια πιθανότατα έχει ξεπεράσει πληθυσμιακά την περιφέρεια Αττικής.
Απέναντι στα τέσσερα και πλέον εκατομμύρια της επαρχίας Σμύρνης βρίσκεται η Χίος των 51.320 κατοίκων (απογραφή 2011), η οποία αποτελεί το έκτο μεγαλύτερο σε έκταση νησί του Αιγαίου και το δέκατο μεγαλύτερο της Μεσογείου. Η Λέσβος, δηλαδή το όγδοο μεγαλύτερο μεσογειακό νησί από απόψεως έκτασης, έχει περίπου 90-100 χιλιάδες κατοίκους ενώ η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, συνολικά, έχει πληθυσμό περίπου 200 χιλιάδες. Οι επαρχίες που βρίσκονται απέναντι από αυτά τα νησιά (Σμύρνης, Balıkesir, Çanakkale-Δαρδανελλίων) έχουν πληθυσμό μεγαλύτερο από 5.5 εκατομμύρια. Η Ρόδος, δηλαδή το ένατο μεγαλύτερο νησί της Μεσογείου σε έκταση, έχει 120 χιλιάδες κατοίκους ενώ ολόκληρος ο πληθυσμός των Δωδεκανήσων προσεγγίζει, επίσης, τις 200 χιλιάδες. Οι επαρχίες της απέναντι ακτής (Αϊδινίου και Μούγλων) έχουν πληθυσμό περίπου 2 εκατομμύρια κατοίκους.
Η Κρήτη αποτελεί το μεγαλύτερο νησί του Αιγαίου Πελάγους, τόσο από απόψεως έκτασης όσο και από πλευράς πληθυσμού, και το πέμπτο μεγαλύτερο στη Μεσόγειο.
Ο συνολικός πληθυσμός των νησιών του Αιγαίου είναι μεγαλύτερος από ένα και μικρότερος από ενάμησι εκατομμύριο.
Τέλος, η Θεσσαλονίκη είναι η τρίτη μεγαλύτερη σε πληθυσμό πόλη του Αιγαίου και η πέμπτη νότια της γραμμής Δούναβης-Άλπεις (πίσω από Κωνσταντινούπολη, Βουδαπέστη, Σόφια και Βελιγράδι). Κατά το παρελθόν, για σύντομη χρονική περίοδο, υπήρξε μια από τις δέκα πολυπληθέστερες πόλεις της Ευρώπης και της Μεσογείου. Η Θεσσαλονίκη, που θα μπορούσε υπό προϋποθέσεις να βρεθεί και στην πρώτη τριάδα νότια του Δούναβη και των Άλπεων (δύσκολα, αλλά θα μπορούσε), θέτει ζητήματα σχέσεων και πεδίων διασύνδεσης με τα οποία δεν μπορούμε να ασχοληθούμε εδώ: π.χ Ήπειρος-Μακεδονία-Θράκη και Εύξεινος-Αιγαίο-Αδριατική. Και με αυτή την παρατήρηση περνάμε στον Εύξεινο Πόντο.
Η αδιαμφισβήτητη Βασίλισσα του Εύξεινου Πόντου είναι η Οδησσός και η Πριγκίπισσα της Μαύρης Θάλασσας είναι η Τραπεζούντα (με τη Σαμψούντα να αποτελεί τη μικρή της αδερφή). Στην πλευρά του Καυκάσου, δηλαδή στην κατεύθυνση από και προς την Κασπία, τα Σότσι, Πότι και Μπατούμι είναι σημαντικά κέντρα, ενώ στην πλευρά του Δούναβη συναντάμε την Κωνστάντζα και λίγο νοτιότερα, στους πρόποδες της οροσειράς Αίμου-Βαλκανίων, βρίσκεται η Βάρνα. Στην Κριμαία δεσπόζει η Σεβαστούπολη.
Ιδιαίτερη περίπτωση, άξια αναφοράς, αποτελεί η πόλη Μικολάιβ που οικοδομήθηκε κοντά στο στόμιο του ποταμού Bug (ο οποίος αποτελεί παραπόταμο ενός παραπόταμου του Βίστουλα) και κοντά στον Δνείπερο. Το δέλτα των δύο αυτών ποταμών διαμορφώνει τον κόλπο Dniprovs'ka. Το Μικολάιβ της Ουκρανίας στον Εύξεινο και το Γκντανσκ της Πολωνίας στη Βαλτική (σημαντικό λιμάνι και παλαιό μέλος της Χανσεατικής Ένωσης), μέσω του Βίστουλα και των παραποταμών του (Narew και Bug), αποτελούν οργανικά μέρη ενός «τριγωνικού συστήματος» με κορυφή τα δυτικά Καρπάθια (Όρη Τάτρα, πηγές του Βίστουλα).
Παρατηρούμε πως, θέλοντας και μη, ο Εύξεινος μέσω του υδάτινου συστήματος του Βίστουλα και των παραποταμών του, μας οδηγεί στο ζήτημα της διασύνδεσής του με τη Βαλτική και τα δυτικά Καρπάθια, δηλαδή στην ανάγκη κατανόησης των πολιτικών, ιστορικών και γεωφυσικών σχέσεων περιοχών που η πολιτικοκρατική τους ονομασία είναι Ουκρανία, Πολωνία και Σλοβακία. Αυτή η περιοχή, δηλαδή το πεδίο μετάβασης από και προς Εύξεινο-Βαλτική, αποτελεί κύριο πεδίο μάχης ανάμεσα στην Ευρώπη του Ρήνου και στην Ευρώπη του Βόλγα.
Όμως σε αυτό το κείμενο δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο ούτε στο ζήτημα της διασύνδεσης Βαλτικής-Εύξεινου ούτε στις σχέσεις της Ευρώπης του Ρήνου με την Ευρώπη του Βόλγα. Ωστόσο, είναι απαραίτητο να εκφραστεί ένας ισχυρισμός ο οποίος ―λόγω της απόλυτης και ολοκληρωτικής ιδεολογικής ηγεμονίας της δυτικοκεντρικής και ευρωκεντρικής ιστοριογραφίας― μπορεί να φανεί εντελώς ακατανόητος: Υπάρχει μια «Ευρώπη» με κέντρο τον Εύξεινο η οποία μπορεί να θεωρηθεί ως η κυρίως ειπείν Ευρώπη ή, το λιγότερο, ως το κέντρο βάρους της «Ευρώπης».
Προσέξτε την απροσμέτρητη κεντρικότητα του Εύξεινου: Πρώτος άξονας είναι η διασύνδεση με τη Βαλτική και η επαφή με τα Καρπάθια μέσω του υδάτινου συστήματος του Βίστουλα. Δεύτερος, η μετάβαση μέσω του Καυκάσου προς την Κασπία, και άρα τον Βόλγα. Ένας τρίτος άξονας είναι η κατεύθυνση από και προς την ανατολική Μεσόγειο μέσω της Θάλασσας του Μαρμαρά και της Θράκης και συνεπακόλουθα του Αιγαίου Πελάγους. Έναν ακόμη τέταρτο άξονα συναντάμε ξεκινώντας από τις ακτές της Ρουμανίας και φτάνοντας, μέσω του Δούναβη, μέχρι τον Μέλανα Δρυμό, δηλαδή την καρδιά της Ευρώπης. Τέλος, ένας τελευταίος βρίσκεται στην κατεύθυνση από τις νότιες ακτές της Μαύρης Θάλασσας προς τις πηγές του υδάτινου συστήματος του Τίγρη και του Ευφράτη, δηλαδή την οροσειρά του Ταύρου, το όρος Αραράτ, τη λίμνη Βαν κ.ο.κ (κάπως έτσι φτάνουμε στα γεωφυσικά θεμέλια των σχέσεων Κούρδων, Αρμενίων, Τούρκων, Περσών και Αράβων. Ανθρωποι που υποτιμούν τις ιστορικές και γεωφυσικές σχέσεις ―και συνήθως είναι κατεχόμενοι από την ευρωκεντρική και δυτικοκεντρική ιδεολογία, ιστοριογραφία και ερμηνευτική― νομίζουν πως εάν όλοι οι προηγούμενοι θεσμοθετήσουν ένα ενιαίο και ομοιογενές νομικό σύστημα βασισμένο στα ανθρώπινα δικαιώματα και διαμορφώσουν ένα κοινό οικονομικό σύστημα παραγωγής, αυτόματα θα επιλύσουν όλα τα μεταξύ τους ζητήματα. Ό,τι καταλαβαίνει και όπως νομίζει ο καθένας).
Οι προηγούμενοι άξονες έχουν ως κέντρό τους τη Μαύρη Θάλασσα και εκβάλλουν ή ισορροπούν στον Εύξεινο Πόντο. Έχουμε να κάνουμε με μια ασύλληπτα σημαντικότερη περιοχή απ' ό,τι μας έμαθαν οι κατασκευασμένες ιστοριούλες των Γάλλων και των Βρετανών.
Ολοκληρώνω αυτό το μέρος με μια σύντομη παρέκβαση. Θα πρέπει να τονιστεί πως όταν μιλάμε για «ευρωκεντρισμό» δεν αναφερόμαστε σε ολόκληρη την ιστορία και τη γεωγραφία της Ευρώπης, ούτε εννοούμε πως υπάρχει μια «κακή» Ευρώπη και μια μη Ευρώπη που είναι «καλή» (έτσι βλέπουν τον κόσμο, με αντίστροφα πρόσημα όμως, οι συνειδητοί ή ασυνείδητοι ευρωκεντριστές ακόμη και σήμερα). Θύματα της ευρωκεντρικής ιδεολογίας, ιστοριογραφίας και ερμηνευτικής έχουν κατά καιρούς πέσει πόλεις, αυτοκρατορίες, κράτη, λαοί, έθνη και θρησκείες πάσης φύσεως (μια κλασική περίπτωση αποτελεί π.χ το Παλέρμο που θα συναντήσουμε αμέσως μετά). Όταν ασκείται κριτική στην ιδεολογική αυτή ματιά, δεν ασκείται κριτική ούτε στην Βαλένθια και τη Σαλαμάνκα ή την Τοσκάνη, ούτε στα Μετέωρα και την Κωνσταντινούπολη, ούτε στο Κίεβο και στην Ευρώπη του Δούναβη και του Δνείπερου, ούτε στα Καρπάθια Όρη και τη Βαρσοβία, ούτε στη Βαλτική και την Αδριατική ― «Ευρώπη» είναι και όλα τα προηγούμενα. Ασκείται κριτική στην ιστοριογραφία και στις αντιλήψεις που θεμελιώθηκαν και κυριάρχησαν κατά τον 18ο και κυρίως τον 19ο αιώνα και θέτουν π.χ στο κέντρο της ιστορίας το τρίγωνο Παρίσι, Λονδίνο και Ρήνος (υποβαθμίζοντας όλες τις προηγούμενες ευρωπαϊκές πόλεις, καθώς και το σύνολο των περιοχών που εξετάζουμε σε αυτό το κείμενο) ή που ισχυρίζονται π.χ ότι το σημαντικότερο μέτωπο του Μεγάλου Πολέμου ήταν το Δυτικό Μέτωπο ― μα και που κατακτήθηκε η Γαλλία στον επόμενο πόλεμο τι άλλαξε; Τίποτα. Γιατί; Διότι τα επίδικα των δύο παγκοσμίων πολέμων δεν βρίσκονταν εκεί που έχει ρίξει το βάρος της η επίσημη, καθεστωτική και κυρίαρχη ιστοριογραφία και ερμηνευτική.
Το μεγαλύτερο θύμα της ευρωκεντρικής ιδεολογίας ιστοριογραφίας και ερμηνευτικής είναι η ίδια η Ευρώπη, δηλαδή οι περισσότερες περιοχές της. Πρακτικά, πίσω από ένα λεξιλόγιο που συνεχώς μεταμφιέζεται και μετασχηματίζεται (πότε οικονομία πότε δίκαιο κ.λπ), τι ακούμε; Πως η Ευρώπη του Βόλγα, η Ευρώπη του Βίστουλα, η Ευρώπη του Δούναβη, η μεσογειακή Ευρώπη είναι, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, «κακές» (υπανάπτυκτες, δύστροπες, διεφθαρμένες, άθεες, θρησκευόμενες κ.ο.κ ανάλογα την περίπτωση) ― μόνο η Ευρώπη του Ρήνου (και της Μάγχης) έχει αξία. Μόνο αυτή είναι η πραγματική Ευρώπη.
Απολύτως κατανοητό, λοιπόν, που όλες αυτές οι «Ευρώπες» έχουν πρόβλημα ή δυσκολία στις σχέσεις τους με την Ευρώπη του Ρήνου.
Τα μεγαλύτερα νησιά της Μεσογείου σε έκταση είναι 1. η Σικελία και 2. η Σαρδηνία (με διαφορά από τα υπόλοιπα), 3. η Κύπρος, 4 η Κορσική και 5. η Κρήτη. Ακολουθούν η Εύβοια και η Μαγιόρκα με τη λίστα των δέκα μεγαλύτερων να ολοκληρώνεται με τη Λέσβο, τη Ρόδο και τη Χίο.
Τα πολυπληθέστερα μεσογειακά νησιά είναι (κάτοικοι): 1. Σικελία (≈5 εκατομμύρια), 2. Σαρδηνία (≈1.6 εκ, δηλαδή, όσος περίπου ο συνολικός νησιωτικός πληθυσμός της Ελλάδας), 3. Κύπρος (≈1.2 εκ), 4. Μαγιόρκα (≈820 χιλ), 5. Κρήτη (≈650 χιλ), 6. Μάλτα (≈400 χιλ), 7. Κορσική (≈320 χιλ), 8. Εύβοια (≈200 χιλ), 9. Τζέρμπα-Djerba της Τυνησίας (η Νήσος των Λωτοφάγων της Οδύσσειας του Ομήρου), με 140 χιλιάδες κατοίκους, και ακολουθούν 10. η Ρόδος και η Ίμπιθ(ζ)α με περίπου 115 και 130 χιλιάδες κατοίκους αντίστοιχα.
Οι πολυπληθέστερες πόλεις της Μεσογείου είναι: Βαρκελώνη, Αλεξάνδρεια και Ρώμη (≈4-5 εκ). Αθήνα, Σμύρνη, Αλγέρι, Νάπολη και Τελ Αβίβ (≈3-4 εκ). Τύνιδα και Βηρυτός (≈2-3 εκ).
Άλλες μεσογειακές πόλεις άξιες αναφοράς: Μασσαλία (1.6 εκ), Βαλένθια (1.5 εκ), Μερσίνη-Ζεφύριον (1.4 εκ), Τρίπολη (1.1 εκ), Οράν (1.0 εκ), Νίκαια (950 χιλ), Αττάλεια (890 χιλ), Ιεροσόλυμα (αν και απέχουν αρκετά από τις μεσογειακές ακτές), Λαττάκεια-Λαοδίκεια (850 χιλ), Θεσσαλονίκη (800 χιλ) και, τέλος, το Παλέρμο ―κάποτε στις δέκα πολυπληθέστερες πόλεις του πλανήτη, πλέον ούτε στις δέκα πολυπληθέστερες της Μεσογείου και εξαφανισμένο από την ιστοριογραφία στην οποία αναφέρθηκα προηγουμένως― με περίπου 700 χιλιάδες κατοίκους.
Η Κωνσταντινούπολη, εάν θεωρηθεί μεσογειακή πόλη, αποτελεί με διαφορά τη μεγαλύτερη πόλη της Μεσογείου ― και εδώ φανερώνεται για μια ακόμη φορά η κεντρικότητα, η βαρύτητα και η σημασία της: ούτε αποκλειστικά ευρωπαϊκή ούτε ασιατική, ούτε αποκλειστικά αιγαιακή ούτε παρευξείνια ούτε μεσογειακή, αλλά όλα τα προηγούμενα ή κέντρο για όλα τα προηγούμενα.
Η Αλεξάνδρεια βρίσκεται λίγα χρόνια μακριά προτού να επανέλθει (αν δεν το έχει ήδη καταφέρει), για πρώτη φορά μετά από περίπου δύο χιλιετίες, στη θέση της πολυπληθέστερης πόλης της Μεσογείου. Θυμίζω πως η Κωνσταντινούπολη, από απόψεως πληθυσμού, έχει επιστρέψει στην πρωτοκαθεδρία της Ευρώπης.
Οι μεταβολές που ζούμε είναι τεκτονικής υφής, κοσμοϊστορικές.
Μάλιστα, διευρύνοντας το βλέμμά μας, καθώς η ευρωκεντρική ματιά παραπλανά, η Κωνσταντινούπολη αποτελεί την πολυπληθέστερη πόλη από την Νέα Υόρκη μέχρι το Καράτσι και από το Κάΐρο μέχρι τη Μόσχα ή, διαφορετικά, από τον Ατλαντικό Ωκεανό μέχρι τον Ινδό ποταμό και από το δέλτα του Νείλου μέχρι τον Αρκτικό Ωκεανό. Και με αυτή την παρατήρηση υπερβαίνουμε την Αιγαιακή Παρευξείνια και Μεσογειακή περιφερειακή κλίμακα και περνάμε στην διηπειρωτική.
Η Κωνσταντινούπολη και το Κάΐρο είναι οι δύο πολυπληθέστερες πόλεις στην περιοχή που αποτυπώνει ο χάρτης.
Έξοδος
Γιατί χάνουμε από τα μάτια μας τέτοιας υφής κοσμοϊστορικές μεταβολές, που λαμβάνουν χώρα τις τελευταίες δεκαετίες; Για πολλούς λόγους, ορισμένοι από τους οποίους είναι: πρώτον, ασχολούμαστε υπερβολικά με την αυτοκατανόηση των Αμερικανών. Δεύτερον, κατακλύζουν τη δημόσια σφαίρα μέτριοι ―πρωτίστως αγγλοαμερικανοί και δευτερευόντως γαλλογερμανοί― αναλυτές, δημοσιολόγοι, επιστήμονες, διαμορφωτές πολιτικής κ.λπ. Τρίτον, προσωποποιούμε τα ζητήματα (π.χ προσευχές να φύγει ο Ερντογάν και να παραμείνει ο Σίσι. Αργά ή γρήγορα θα φύγουν και οι δύο. Όμως οι τεκτονικές μεταβολές θα παραμείνουν και μετά από αυτούς. Τα πρόσωπα προκύπτουν λόγω της δυναμικής των μεταβολών ― δεν είναι οι μεταβολές). Τέταρτον, εστιάζουμε στα παράγωγα και στα υποπροϊόντα των μεταβολών, τα οποία συνήθως αντιλαμβανόμαστε ως αίτια, στάση που σε συνδυασμό, πέμπτον, με την κυριαρχία ιδεολογικών και επιστημονικών πεδίων, αντικείμενων και λόγων (discourse) που εξαφανίζουν, υποβαθμίζουν ή απλούστατα δε βλέπουν τέτοιες μεταβολές (π.χ οικονομισμός), μας οδηγεί να καταλήγουμε να ασχολούμαστε αποκλειστικά και μόνον με αποτελέσματά τους (κινεζικά mega-projects στην Αίγυπτο, μεγαλύτερο αεροδρόμιο στην Κωνσταντινούπολη κ.λπ).
Δημήτρης Β. Πεπόνης
