24 | 1 | 3 μ.Κ ~ Year ΙΙΙ AQ | 2022
Μουσική Συνοδεία
Ο βασιλιάς λέει σε έναν θεό «να ξέρεις πως άλλος έχει την ικανότητα να δημιουργεί τις τέχνες, και άλλος να κρίνει πόσο θα ωφελήσουν και πόσο θα βλάψουν εκείνους που πρόκειται να τις χρησιμοποιήσουν», επισημαίνοντας ουσιαστικά τη διαφορά κυβερνήτη και τεχνουργού ή πολιτικού και επιστήμονα, τόσο επίκαιρη τα χρόνια διαχείρισης της πανδημικής κρίσης. Τα σπουδαία κείμενα είναι σπουδαία για πολλούς λόγους. Όχι μόνο παραμένουν επίκαιρα μέσα στους αιώνες, αλλά εκφράζουν και την ειδική περίπτωση με τρόπο που να ισχύει γενικότερα και ό,τι είναι γενικό με τρόπο ειδικό και ιδιόμορφο, εξ ου και κανείς βρίσκει μέσα σε αυτά σημεία που έχουν εφαρμογή σε εντελώς διαφορετικές καταστάσεις, συνθήκες και εποχές. Η απάτη, διαπιστώνουμε στο κείμενο, πετυχαίνει πιο εύκολα σε εκείνα τα πράγματα που μεταξύ τους διαφέρουν λίγο παρά σε εκείνα που διαφέρουν πολύ, δηλαδή βασίζεται στην ομοιότητα. «Όμως, προχωρώντας με μικρά βήματα, ευκολότερα θα περάσεις απαρατήρητος και θα φθάσεις στο αντίθετο, παρά αν προχωρείς με μεγάλα βήματα». Εδώ κάποιος μπορεί να σκεφτεί τον τρόπο που συμπεριφέρθηκε ύπουλα ένας πρώην φίλος ή παλαιός σύντροφος κατά το παρελθόν, κάποιος άλλος τη σταδιακή επέκταση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς, κάποιος τρίτος κάτι άλλο. Διαβάζουμε, επίσης, ότι «μια αληθινή τέχνη του λόγου που να μη συλλαμβάνει την αλήθεια, ούτε υπάρχει, ούτε θα δημιουργηθεί ποτέ». Άρα, τι είναι και πως ονομάζεται ο λόγος που βλέπουμε, ακούμε και ζούμε καθημερινά μέσα από την τηλεόραση, το ραδιόφωνο και το διαδίκτυο;
Ο διάλογος είναι διαιρεμένος σε τέσσερα μέρη, από τα οποία έχω αφαιρέσει τα ονόματα των δύο προσώπων· στη θέση τους υπάρχουν σημεία και χρώματα, διότι «εσένα ίσως σε ενδιαφέρει ποιος είναι αυτός που λέει την αλήθεια και από ποιον τόπο είναι. Γιατί δεν εξετάζεις μονάχα τούτο, αν το πράγμα είναι έτσι ή αλλιώς.». Στις μέρες μας έχουμε φτάσει στο σημείο να ενδιαφέρει ποιος είναι αυτός που λέει κάτι και από ποιον τόπο είναι, όχι αν λέει την αλήθεια.
Το κείμενο αποτελεί συνέχεια και συμπλήρωμα παλαιότερης δημοσίευσης με τίτλο Τρόποι πειθούς και ρητορικοί λόγοι κατά τον Αριστοτέλη ― και η εφαρμογή τους στη σύγχρονη εποχή. Δίχως τον Πλάτωνα και την ακαδημία του άραγε θα υπήρχαν η σκέψη και το έργο του Αριστοτέλη;
I
ο • Έχω να πω όσα άκουσα από τους παλιούς, και αν αυτά είναι αληθινά οι ίδιοι το ξέρουν. Αν όμως βρίσκαμε την αλήθεια μόνοι μας, άραγε θα μας ενδιέφεραν οι γνώμες των ανθρώπων;
Άκουσα, λοιπόν, πως κάπου στη Ναύκρατη της Αιγύπτου υπάρχει ένας από τους αρχαίους τοπικούς θεούς. Το όνομά του είναι Θεύθ. Αυτός είναι που βρήκε πρώτος τους αριθμούς και τον μαθηματικό συλλογισμό και τη γεωμετρία και την αστρονομία, και ακόμα τα παιχνίδια με τους πεσσούς και τους κύβους, και τέλος τους χαρακτήρες των γραμμάτων. Και εκείνη την εποχή βασιλιάς όλης της Αιγύπτου ήταν ο Θαμούς, που έμενε στη μεγάλη πόλη της επάνω περιοχής, την οποία οι Έλληνες την ονομάζουν Αιγυπτιακές Θήβες. Και τον θεό της τον ονομάζουν Άμμωνα. Ήρθε σ' αυτόν ο Θεύθ και του έδειξε τις τέχνες του, υποστηρίζοντας ότι πρέπει να διαδοθούν και στους άλλους Αιγυπτίους. Και ο Θαμούς ρώτησε ποια είναι η χρησιμότητα της καθεμιάς. Καθώς ο Θεύθ τις εξηγούσε μία προς μία, ο βασιλιάς επαινούσε ό,τι έκρινε πως λεγόταν καλά και κατηγορούσε ό,τι έκρινε πως δεν ήταν καλό. Λέγεται πως ο Θαμούς είπε στον Θεύθ πολλά και υπέρ και κατά κάθε τέχνης, που αν τα εξετάσουμε αναλυτικά, θα μακρηγορούσαμε.
Πάντως όταν έφθασαν στα γράμματα, ο Θεύθ είπε: «Βασιλιά μου, η γνώση αυτών των πραγμάτων θα κάνει τους Αιγυπτίους πιο σοφούς και το μνημονικό τους πιο δυνατό, γιατί βρέθηκε το φάρμακο της σοφίας και της μνήμης».
Όμως ο βασιλιάς απάντησε: «Πολύτεχνε Θεύθ, εσύ που κατέχεις τόσες τέχνες, να ξέρεις πως άλλος έχει την ικανότητα να δημιουργεί τις τέχνες, και άλλος να κρίνει πόσο θα ωφελήσουν και πόσο θα βλάψουν εκείνους που πρόκειται να τις χρησιμοποιήσουν. Και τώρα εσύ, σαν πατέρας της τέχνης των γραμμάτων, από ευμενή διάθεση προς το έργο σου, απέδωσες τα αντίθετα από αυτά που μπορεί πραγματικά τούτη η τέχνη να κάνει. Γιατί τα γράμματα θα φέρουν λησμονιά στις ψυχές όσων θα τα μάθουν, εφόσον οι ίδιοι δε θα φροντίζουν για την άσκηση της μνήμης τους, γιατί αποκτώντας εμπιστοσύνη στη γραφή θα φέρνουν τα πράγματα στo μυαλό τους, όχι από μέσα τους και από τον ίδιο τους τον εαυτό, αλλά από έξω διαμέσου ξένων σημείων. Ώστε δεν βρήκες, λοιπόν, το φάρμακο της μνήμης, αλλά της υπενθύμισης. Και έτσι παρέχεις στους μαθητές σου μια φαινομενική σοφία, όχι όμως και την αλήθεια. Γιατί, έχοντας ακούσει πολλά χωρίς να τα διδαχθούν θα πιστέψουν ότι ξέρουν πολλά, ενώ στην πραγματικότητα θα στερούνται της γνώσης και θα είναι δύσκολο να τους συναναστρέφεται κανείς, αφού αντί σοφοί θα έχουν γίνει δοκησίσοφοι».
□ • Εσύ εύκολα δημιουργείς ιστορίες αιγυπτιακές και απ' όποια άλλη χώρα θέλεις.
ο • Εσένα ίσως σε ενδιαφέρει ποιος είναι αυτός που λέει την αλήθεια και από ποιον τόπο είναι. Γιατί δεν εξετάζεις μονάχα τούτο, αν το πράγμα είναι έτσι ή αλλιώς.
□ • Καλά έκανες και με μάλωσες. Και η δική μου γνώμη σχετικά με τα γράμματα είναι ίδια με εκείνη του Θηβαίου.
ο • Όποιος λοιπόν πιστεύει ότι μέσα στους χαρακτήρες των γραμμάτων άφησε κάποια τέχνη για τους μετά από αυτόν και, επίσης, όποιος δέχεται ότι από τα γράμματα θα προκύψει κάτι σαφές και βέβαιο, πρέπει να διακατέχεται από μεγάλη απλοϊκότητα, αφού νομίζει ότι οι γραμμένοι λόγοι κάνουν κάτι παραπάνω από το να υπενθυμίζουν τα πράγματα που λένε τα γραπτά σ' εκείνον που τα ξέρει...
Γιατί αυτό το κακό έχει η γραφή και μοιάζει στ' αλήθεια με τη ζωγραφική. Και τούτης εδώ τα έργα στέκονται μπροστά μας σα να είναι ζωντανά, όμως αν τα ρωτήσεις κάτι σιωπούν με σοβαροφάνεια. Το ίδιο κάνουν και οι γραπτοί λόγοι. Πας δηλαδή να πιστέψεις ότι αυτοί σκέφτονται κάτι και μιλούν, αν όμως τους ρωτήσεις για κάτι απ' όσα λένε, το οποίο θέλεις να το καταλάβεις, πάντοτε σου εκφράζουν ένα και το ίδιο πράγμα. Και κάθε λόγος, από τη στιγμή που γραφτεί, κυλάει παντού με τον ίδιο τρόπο, και σ' εκείνους που τον γνωρίζουν καλά και σ' εκείνους που δεν έχουν καθόλου σχέση με το περιεχόμενό του, και δεν ξέρει από μόνος του σε ποιους πρέπει να απευθύνεται και σε ποιους όχι. Και όταν τον κακομεταχειρίζονται και τον κακολογούν άδικα, πάντα έχει ανάγκη από τον πατέρα του για να τον βοηθήσει, αφού ο ίδιος δεν μπορεί ούτε να αμυνθεί ούτε να βοηθήσει τον εαυτό του.
□ • Σωστά τα λες.
ο • Βλέπουμε κανέναν άλλο λόγο που να είναι γνήσιος αδελφός τούτου εδώ, του γραπτού, και με ποιον τρόπο δημιουργείται, και πόσο είναι καλύτερος και δυνατότερος από τη φύση του;
□ • Ποιος είναι αυτός ο λόγος, και πως πιστεύεις ότι δημιουργείται;
ο • Αυτός που γράφεται με γνώση μέσα στην ψυχή εκείνου που μαθαίνει, και έχει τη δύναμη να υπερασπιστεί τον εαυτό του, και γνωρίζει σε ποιους πρέπει να μιλάει και σε ποιους να σωπαίνει.
□ • Εννοείς τον έμψυχο και ζωντανό λόγο του γνώστη, κι αυτού του λόγου ο γραπτός σωστό θα ήταν να λέγεται ομοίωμα.
ο • Έτσι ακριβώς... νομίζω πολύ πιο όμορφη γίνεται η σοβαρή ενασχόληση με αυτά όταν κάποιος, κάνοντας χρήση της διαλεκτικής τέχνης, παραλάβει μια πρόσφορη ψυχή και φυτέψει και σπείρει μέσα της λόγους με γνώση, που να έχουν τη δύναμη να βοηθούν και τον εαυτό τους κι εκείνoν που τους φύτεψε, και να μην είναι άκαρποι αλλά να φέρνουν καρπούς, κι από αυτούς να φυτρώνουν άλλοι λόγοι μέσα σε άλλες ψυχές, και να έχουν τη δύναμη να διατηρούν αθάνατο μέσα τους το σπέρμα, και να φέρνουν ευδαιμονία σ' εκείνον που τους έχει, στο βαθμό που αυτό είναι δυνατό στον άνθρωπο.
II
□ • Έχω ακούσει ότι αυτός που πρόκειται να γίνει ρήτορας δεν είναι ανάγκη να γνωρίζει εκείνα που είναι πραγματικά δίκαια, αλλά εκείνα που φαίνονται δίκαια στο πλήθος που θα κρίνει, ούτε τα αληθινά καλά ή όμορφα, αλλά εκείνα που θα φανούν τέτοια. γιατί με αυτά πείθει κανείς, όχι με την αλήθεια.
ο • Αν εγώ σε έπειθα να αποκτήσεις ένα άλογο για να αποκρούεις τους εχθρούς σου, και αν και οι δύο δεν ξέραμε τίποτα σχετικά με τα άλογα, αλλά συνέβαινε να ξέρω απλώς αυτό για σένα: ότι θεωρείς άλογο εκείνο από τα ήμερα ζώα που έχει τα πιο μεγάλα αυτιά.
□ • Αυτό θα ήταν γελοίο.
ο • Όχι ακόμα, αλλά στην περίπτωση πια που σοβαρά θα επιχειρούσα να σε πείσω, συνθέτοντας έναν επαινετικό λόγο για το γαϊδούρι, ονομάζοντάς το άλογο και υποστηρίζοντας ότι αξίζει το καθετί αυτό το ζώο, να το έχει κανείς δικό του και στο σπίτι του και για τις εκστρατείες, και ότι είναι χρήσιμο για να πολεμά κανείς όντας επάνω του και, επίσης, ικανό να μεταφέρει αποσκευές και ωφέλιμο σε πολλά άλλα.
□ • Τότε πια θα ήταν εντελώς γελοίο.
ο • Όταν λοιπόν ο ταλαντούχος ρήτορας, αγνοώντας τα σχετικά με το καλό και το κακό, παραλάβει μια πόλη που βρίσκεται στην ίδια άγνοια και την πείθει, επαινώντας όχι πια τη σκιά του γαϊδάρου σα σκιά του αλόγου, αλλά το κακό σα να είναι καλό, και έχοντας μελετήσει τις απόψεις που επικρατούν στο πλήθος, το πείσει να κάνει τα κακά αντί τα καλά πράγματα, ποιον καρπό νομίζεις ότι θα θερίσει η ρητορική από τη σπορά της;
□ • Όχι, βέβαια, καλό καρπό.
ο • Μήπως όμως κατηγορήσαμε πιο σκληρά απ' όσο έπρεπε την τέχνη του λόγου; Ίσως η ίδια μπορούσε να μας πει: «Παράξενοι άνθρωποι, γιατί φλυαρείτε έτσι; Εγώ δεν αναγκάζω κανέναν που αγνοεί την αλήθεια να μαθαίνει την τέχνη του λόγου, αλλά, αν κάτι αξίζει η συμβουλή μου, λέω ότι θα με καταλάβει αφού γίνει κάτοχος της αλήθειας. Έχω να πω το εξής σημαντικό: ότι χωρίς εμένα ακόμη και εκείνος που γνωρίζει την αλήθεια των πραγμάτων, δε θα είναι περισσότερο ικανός από άλλους στο να πείθει τους ανθρώπους με τέχνη».
□ • Και, λοιπόν, αν τα λέει αυτά, θα έχει δίκαιο;
ο • Μια αληθινή τέχνη του λόγου, λέει ο Λάκωνας, που να μη συλλαμβάνει την αλήθεια, ούτε υπάρχει, ούτε θα δημιουργηθεί ποτέ.
III
ο • Άραγε η ρητορική, στο σύνολο της, δεν είναι μια τέχνη της αγωγής της ψυχής διαμέσου των λόγων, που ασκείται όχι μόνο στα δικαστήρια και όπου αλλού συμβαίνουν δημόσιες συγκεντρώσεις, αλλά και στην ιδιωτική ζωή, και δεν είναι η ίδια σε ό,τι αφορά και μικρά και μεγάλα ζητήματα; Και δεν είναι σημαντικότερη η ορθότητά της όταν πρόκειται για σπουδαία, παρά όταν πρόκειται για ευτελή και ασήμαντα πράγματα;...
Όποιος λοιπόν κάνει αυτό το πράγμα με τέχνη δε θα πετύχει να φανεί το ίδιο πράγμα στους ίδιους ανθρώπους άλλοτε δίκαιο, και όταν πάλι θέλει άδικο; Και στις πολιτικές ομιλίες του προς το λαό, δε θα κάνει να φαίνονται τα ίδια πράγματα άλλοτε καλά, και άλλοτε το αντίθετο;
□ • Έτσι ακριβώς.
ο • Η απάτη σε ποια από τις δύο περιπτώσεις πιάνει πιο εύκολα, σε εκείνα τα πράγματα που μεταξύ τους διαφέρουν πολύ ή σε εκείνα που διαφέρουν λίγο;
□ • Σ' εκείνα που διαφέρουν λίγο.
ο • Όμως, προχωρώντας με μικρά βήματα, ευκολότερα θα περάσεις απαρατήρητος και θα φθάσεις στο αντίθετο, παρά αν προχωρείς με μεγάλα βήματα. Άρα, αυτός που επιχειρεί να εξαπατήσει κάποιον άλλον, χωρίς βέβαια ο ίδιος να εξαπατηθεί, πρέπει να γνωρίζει με ακρίβεια την ομοιότητα και την ανομοιότητα ανάμεσα στα πράγματα.
□ • Είναι αναγκαίο.
ο • Θα είναι όμως πράγματι ικανός, αν αγνοεί την αλήθεια του κάθε πράγματος, να ξεχωρίζει με ακρίβεια την ομοιότητα, μικρή και μεγάλη, του πράγματος που ο ίδιος δε γνωρίζει;
□ • Αυτό είναι αδύνατο.
ο • Επομένως, εκείνοι που πιστεύουν άλλα από τα αληθινά και εξαπατώνται, είναι φανερό ότι το παθαίνουν αυτό από κάποιες ομοιότητες.
□ • Έτσι γίνεται.
ο • Είναι λοιπόν δυνατό εκείνος που δε γνωρίζει τι είναι το καθένα από τα πράγματα, να κατέχει την τέχνη να μεταφέρει λίγο-λίγο την προσοχή των ακροατών του από το αληθινό στο αντίθετό του διαμέσου των ομοιοτήτων, ή ο ίδιος να αποφεύγει τέτοια παραπλάνηση;
□ • Όχι, ποτέ.
ο • Επομένως, εκείνος που δε γνωρίζει την αλήθεια, μα μονάχα δοξασίες και γνώμες άδειες κυνηγούσε, θα παρουσιάσει μια γελοία και αδέξια τέχνη.
□ • Υπάρχει τέτοιος κίνδυνος...
ο • Όταν κάποιος πει τη λέξη σίδερο ή ασήμι, δε σκεπτόμαστε όλοι το ίδιο πράγμα;
□ • Βεβαιότατα.
ο • Τι συμβαίνει όμως όταν κάποιος πει τη λέξη δίκαιο ή καλό; Δεν εννοεί ο καθένας άλλο πράγμα, και δεν διχάζονται οι γνώμες και μεταξύ μας αλλά και μέσα στον ίδιο τον εαυτό μας;
□ • Πολύ σωστά.
ο • Επομένως σε μερικά θέματα συμφωνούμε και σε άλλα όχι.
□ • Είναι φανερό: σ' εκείνα για τα οποία έχουμε αβέβαιη γνώμη.
ο • Άρα, όποιος πρόκειται να ασχοληθεί με τη ρητορική τέχνη, πρέπει πρώτα να έχει διακρίνει αυτά τα δύο είδη μεθοδικά και να έχει συλλάβει καθαρά κάποιο χαρακτηριστικό του καθενός, εκείνου όπου το πλήθος αναγκαστικά ταλαντεύεται και έχει αβέβαιη γνώμη και εκείνου όπου δεν ταλαντεύεται.
IV
ο • Η μέθοδος της ιατρικής τέχνης είναι ίδια με εκείνη της ρητορικής.
□ • Μα πώς;
ο • Και στις δύο πρέπει να ξεχωρίσεις τμήματα στη φύση αναλύοντας την, στη μια βέβαια του σώματος στην άλλη όμως της ψυχής, αν βέβαια πρόκειται να ενεργήσεις βασιζόμενος όχι μόνο στην εξάσκηση και στην απλή εμπειρία αλλά και στην τέχνη, και να εμφυσήσεις δύναμη και υγεία στο σώμα δίνοντας του φάρμακα και τροφή, ενώ στην ψυχή, με λόγους και με ανάλογη άσκησή της στην τάξη, να δώσεις την πεποίθηση που θέλεις και την αρετή.
□ • Έτσι φαίνεται να είναι...
ο • Αφού, λοιπόν, η δύναμη του λόγου είναι να οδηγεί ψυχές, να ψυχαγωγεί, εκείνος που πρόκειται να γίνει ρήτορας χρειάζεται να ξέρει πόσα είδη έχει η ψυχή. Υπάρχουν λοιπόν τόσα είδη, και αυτής και της άλλης ποιότητας. Έτσι άλλοι άνθρωποι γίνονται τέτοιου είδους, άλλοι διαφορετικού. Με δεδομένη τούτη τη διαίρεση συνάγουμε ότι υπάρχουν και τόσα είδη λόγων, και το καθένα τους είναι αυτής ή εκείνης της ποιότητας. Όσοι λοιπόν άνθρωποι είναι τέτοιας φύσης πείθονται από τέτοιους λόγους, γι' αυτήν εδώ την αιτία και σε ανάλογα πράγματα, ενώ όσοι είναι άλλης φύσης, επειδή είναι τέτοιοι, πείθονται δύσκολα. Πρέπει λοιπόν κανείς να τα κατανοήσει αυτά επαρκώς και, μετά, βλέποντάς τα να υπάρχουν και να γίνονται στην πράξη, να μπορεί να τα παρακολουθεί με την οξύτητα της αντίληψης του, γιατί αλλιώς δε θα μάθει τίποτε παραπάνω απ' όσα άκουγε τότε, όταν διδασκόταν τη τέχνη των λόγων. Όταν όμως καταστεί ικανός να πει ποιου είδους άνθρωπος από ποιους λόγους πείθεται, και μπορεί να διαισθανθεί τι άνθρωπος είναι αυτός που τον πλησιάζει και να πει: τούτος είναι ο άνθρωπος και αυτός είναι ο χαρακτήρας, η φύση του, για τον οποίο έγινε τότε ο λόγος, και ότι σε αυτόν πρέπει να απευθύνεις τους κατάλληλους λόγους, προκειμένου να τον πείσεις για τα ανάλογα πράγματα. Και όταν πια κανείς τα κατέχει όλα αυτά, και επιπλέον, όταν μαζί με αυτά μάθει σε ποιες περιστάσεις χρειάζεται να μιλάει και σε ποιες να συγκρατείται και να σωπαίνει, και να διακρίνει πότε είναι κατάλληλη και πότε ακατάλληλη η στιγμή για να μιλάει σύντομα, και πότε κακομοίρικα ή παραπονεμένα και να μεγαλοποιεί το καθένα από τα είδη των λόγων που έχει μάθει, τότε πια η τέχνη του είναι σωστά και τέλεια επεξεργασμένη, νωρίτερα όμως όχι. Αν όμως κάποιος παραλείπει κάτι από αυτά, όταν μιλάει ή όταν διδάσκει ή όταν γράφει, και παρόλα αυτά ισχυρίζεται πως ο λόγος του έχει τέχνη, εκείνος που δεν τον πιστεύει έχει δίκιο.
Πλάτων
Φαίδρος
.~`~.
Αν θεωρείτε πως ο χρόνος που αφιερώνεται και οι ιδέες που εκφράζονται έχουν αξία, μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το κουμπί Donate, προκειμένου να συμβάλλετε στην απρόσκοπτη συνέχιση του εγχειρήματος της Κοσμοϊδιογλωσσίας. Ευχαριστώ.
24 | 1 | 3 μ.Κ ~ Year ΙΙΙ AQ | 2022
