6 Δεκεμβρίου 2021

Για το τριμερές-τριαδικό σχήμα της παγκόσμιας ιστορίας: αρχαιότητα - μεσαίωνας - νεώτεροι χρόνοι ~ μέρος α΄.


6 | 12 | 2 μ.Κ (Year ΙΙ AQ) | 2021

Μουσική Συνοδεία


Αρχαιότητα - μεσαίωνας - νεώτεροι χρόνοι: αυτό είναι το απίστευτα πενιχρό και χωρίς νόημα σχήμα, που η απόλυτη κυριαρχία του πάνω στην ιστορική μας σκέψη μάς εμπόδιζε συχνά προπάντων να συλλάβουμε σωστά την πραγματική θέση του μικρού επιμέρους κόσμου, ο οποίος αναπτύχθηκε από την εποχή της γερμανικής αυτοκρατορίας [από το 919 μ.Χ και εξής, με τους Σάξονες αυτοκράτορες. Προήλθε από τη διάσπαση της αυτοκρατορίας των Φράγκων μετά τον θάνατο του Καρόλου του Μεγάλου] στο έδαφος της δυτικής Ευρώπης, στη σχέση του προς τη συνολική ιστορία της πολιτισμένης ανθρωπότητας, ως προς την αξία του, τη μορφή του, τη διάρκεια ζωής του. Για μελλοντικούς πολιτισμούς θα είναι σχεδόν απίστευτο ότι αυτό το βασικό σχεδιάγραμμα με την αφελή ευθύγραμμη πορεία του, τις ανόητες αναλογίες του, που από αιώνα σε αιώνα γίνεται όλο και πιο αναξιόπιστο και δεν επιτρέπει διόλου μια φυσική ένταξη των νέων περιοχών οι οποίες εμφανίζονται στο φως της ιστορικής μας συνείδησης, παρά ταύτα ποτέ δεν κλονίστηκε σοβαρά, ποτέ δεν αμφισβητήθηκε η εγκυρότητά του, αφού τίποτε δεν σημαίνει η παλαιά πλέον συνήθεια των ερευνητών της ιστορίας να διατυπώνουν αντιρρήσεις γι' αυτό το σχήμα. Το έκαναν απλώς να ξεθωριάσει, χωρίς να το αντικαταστήσουν. Όσο και αν μιλάει κανείς για έναν ελληνικό μεσαίωνα και για μια αρχαιότητα των γερμανικών φύλων, έτσι δεν έχει αποκτηθεί μια σαφής και εσωτερικά αναγκαία εικόνα στην οποία θα μπορούσαν να βρουν μια οργανική θέση η Κίνα και το Μεξικό, το βασίλειο του Αξούμ και η βασιλεία των Σασσανιδών. Ακόμη και η μετατόπιση της αφετηρίας των «νεώτερων χρόνων» από τις Σταυροφορίες στην Αναγέννηση και από εκεί στις αρχές του 19ου αιώνα αποδεικνύει απλώς ότι το ίδιο το σχήμα θεωρήθηκε ακλόνητο.

Το σχήμα περιορίζει την έκταση της ιστορίας, αλλά το χειρότερο είναι ότι στενεύει και τα όρια του θεάτρου της. Εδώ η περιοχή της δυτικής Ευρώπης αποτελεί τον σταθερό πόλο (στη γλώσσα των μαθηματικών, ένα μοναδικό σημείο στην επιφάνεια μιας σφαίρας) ―δεν ξέρουμε γιατί, αν ο λόγος δεν είναι ότι εμείς, οι δημιουργοί αυτής της εικόνας της ιστορίας, ζούμε ακριβώς σε αυτό το μέρος―, γύρω από τον οποίο περιστρέφονται ταπεινότατα χιλιετίες μιας πλουσιότατης ιστορίας και τεράστιοι μακρινοί πολιτισμοί. Είναι ένα πλανητικό σύστημα πολύ ειδικής επινόησης. 

Επιλέγεται μία μεμονωμένη περιοχή ως φυσικό κέντρο ενός ιστορικού συστήματος. Εδώ βρίσκεται ο κεντρικός ήλιος. Από εδώ δέχονται όλα τα γεγονότα της ιστορίας το αληθινό τους φως. Από αυτή τη σκοπιά εκτιμάται σύμφωνα με το νόμο της προοπτικής η σημασία τους. Στην πραγματικότητα όμως εδώ μιλάει η αχαλιναγώγητη από οποιονδήποτε σκεπτικισμό ματαιοδοξία του δυτικοευρωπαϊκού ανθρώπου, στο πνεύμα του οποίου ξεδιπλώνεται το φάντασμα «παγκόσμια ιστορία». Σε αυτή οφείλεται η τεράστια οπτική απάτη, που μας έχει γίνει από καιρό συνήθεια, σύμφωνα με την οποία μακριά από εμάς η ιστορία χιλιετιών, όπως αυτή της Κίνας και της Αιγύπτου, συρρικνώνεται σε επεισόδια, ενώ κοντά στη δική μας έδρα, από τον Λούθηρο και ιδιαίτερα από τον Ναπολέοντα και εξής, οι δεκαετίες φουσκώνουν σαν φαντάσματα. Γνωρίζουμε ότι μόνο φαινομενικά ένα σύννεφο μετακινείται τόσο πιο αργά όσο πιο ψηλά βρίσκεται και ότι ένα τραίνο μόνο φαινομενικά κινείται στον ρυθμό μιας χελώνας διαμέσου ενός μακρινού τοπίου, αλλά πιστεύουμε ότι ο ρυθμός της παλαιάς ινδικής, βαβυλωνιακής, αιγυπτιακής ιστορίας ήταν πραγματικά πιο αργός από αυτόν του πρόσφατου παρελθόντος μας. Και βρίσκουμε την ουσία της πιο αραιή, τις μορφές της πιο μετριασμένες και πιο τεντωμένες, επειδή δεν μάθαμε να συνυπολογίσουμε την ―εσωτερική και εξωτερική― απόσταση.

Είναι αυτονόητο ότι για τον πολιτισμό της Δύσης η ύπαρξη των Αθηνών, της Φλωρεντίας, του Παρισιού είναι σημαντικότερη από εκείνη της Λό-γιάνγκ (Luoyang) και της Παταλιπούτρα (Pataliputra). Επιτρέπεται όμως να λάβουμε τέτοιες εκτιμήσεις ως βάση ενός σχήματος της παγκόσμιας ιστορίας; Τότε ένας Κινέζος ιστορικός θα είχε το δικαίωμα να σχεδιάσει μία παγκόσμια ιστορία στην οποία οι Σταυροφορίες και η Αναγέννηση, ο Ιούλιος Καίσαρ και ο Φρειδερίκος ο Μεγάλος, θα αποσιωπώνται ως ασήμαντα πράγματα. Γιατί είναι ο 18ος αιώνας πιο σημαντικός, από μορφολογική άποψη, από οποιονδήποτε άλλον μεταξύ των εξήντα που προηγήθηκαν; Δεν είναι γελοίο να αντιπαραθέτουμε τους «νεώτερους χρόνους», που περιλαμβάνουν μόνο μερικούς αιώνες και επιπλέον εντοπίζονται κυρίως στη δυτική Ευρώπη, σε μία «αρχαιότητα» που περιλαμβάνει μερικές χιλιετίες και στην οποία το σύνολο όλων των προελληνικών πολιτισμών, χωρίς την προσπάθεια μιας βαθύτερης διάρθρωσης, προϋπολογίζεται απλώς ως παράρτημα; Και μήπως, για να σωθεί το πεπαλαιωμένο σχήμα, δεν ξεμπέρδεψαν οι ιστορικοί με την Αίγυπτο και τη Βαβυλώνα, των οποίων οι εσωτερικά ενιαίες ιστορίες, η καθεμία χωριστά και από μόνη της, ισοδυναμούν με τη δήθεν «παγκόσμια ιστορία» από τον Κάρολο τον Μεγάλο μέχρι τον [πρώτο] παγκόσμιο πόλεμο και πολύ πιο πέρα, θεωρώντας τες προανάκρουσμα της αρχαιότητας, δεν παρέπεμψαν τα ισχυρά συμπλέγματα του ινδικού και του κινεζικού πολιτισμού σε υποσημειώσεις, με την έκφραση της αμηχανίας στο πρόσωπο, και δεν αγνόησαν γενικά τους μεγάλους αμερικανικούς πολιτισμούς, επειδή ήταν «ασύνδετοι» (με τι;);

Αυτό το εύχρηστο σε μας τους σημερινούς δυτικοευρωπαίους σχήμα, στο οποίο οι μεγάλοι πολιτισμοί ακολουθούν τις τροχιές τους γύρω από εμάς ως δήθεν κέντρο όλου του παγκόσμιου γίγνεσθαι, το αποκαλώ πτολεμαϊκό σύστημα της ιστορίας... 

~ . ~ 

Το σχήμα αρχαιότητα - μεσαίωνας - νεώτεροι χρόνοι, στη βασική του διάταξη, είναι ένα δημιούργημα της μάγικής αίσθησης του κόσμου [Σημ. Δ `~.], το οποίο πρωτοεμφανίστηκε στην περσική και εβραϊκή θρησκεία μετά τον Κύρο, στη διδασκαλία του βιβλίου Δανιήλ για τους τέσσερις αιώνες [ή τέσσερα βασίλεια] έλαβε μια αποκαλυπτική διατύπωση, και στις μεταχριστιανικές θρησκείες της Ανατολής, προπάντων στα Γνωστικά συστήματα, διαμορφώθηκε ως παγκόσμια ιστορία. 

[Σημ. Δ `~. : Η ονομασία που δίνει ο συγγραφέας προέρχεται από την ιερατική κάστα του Ζωροαστρισμού, την τάξη-φυλή των Μαγκί-Magī, η οποία αναφέρεται στον Ηρόδοτο ως μια από τις φυλές των Περσών. Ο «μάγικός» είναι ένας πολιτισμός «ιουδαίο-χριστιανικό-ισλαμικός». Σήμερα ορισμένοι θα τον ονόμαζαν Αβρααμικό ή μονοθεϊστικό, ενώ ο συγγραφέας σε αρκετά σημεία του έργου τον ονομάζει και αραβικό, κάνοντας μια πολύ χαλαρή χρήση του όρου.  Ο μάγικός πολιτισμός, κατά τον συγγραφέα,  είναι διαφορετικός τόσο από τον απολλώνιο ―ας πούμε ελληνορωμαϊκό― όσο και από τον φαουστιανό ― ας πούμε ευρωπαϊκό ή «δυτικό», όπως μας έμαθαν να τον ονομάζουμε από τον 19ο αιώνα και ύστερα, και ιδιαίτερα κατά τον 20ο αιώνα. Όταν ο συγγραφέας, σε προηγούμενη παράγραφο, αναφέρει τον Ιούλιο Καίσαρ μαζί με τον Φρειδερίκο τον Μέγα, δεν το κάνει λόγω κάποιας υποτιθέμενης «συνέχειας» του τελευταίου με τον πρώτο ―ή ως πρόσωπα που αποτελούν μέρος ενός πολιτισμού, σε διαφορετικές εποχές, φάσεις ή «στάδιά» του―, αλλά ως πρόσωπα διαφορετικών πολιτισμών, του απολλώνιου ή ελληνορωμαϊκού και του φαουστιανού ή «δυτικού» (ο οποίος κατά τον συγγραφέα ξεκινά γύρω στον 10ο αιώνα μ.Χ), τους οποίους πολιτισμούς εξετάζει μέσω προσεγγίσεων όπως το ανάλογο και το ομόλογο, μέσω μορφολογίας και νέων εννοιών που εισάγει, όπως η ψευδομόρφωση. Δίχως τα προηγούμενα, δύσκολα μπορεί να γίνει αντιληπτή η ματιά και κατανοητές σε βάθος οι θέσεις του συγγραφέα. Περισσότερα για τους πολιτισμούς, τη μεταξύ τους σχέση, καθώς και για όλους αυτούς τους διανοητικούς φακούς που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στο ~ μέρος β΄].

Μέσα στα πολύ στενά όρια που αποτελούν την πνευματική προϋπόθεση αυτής της σημαντικής αντίληψης ήταν δικαιολογημένο. Σε αυτό το πλαίσιο θεώρησης δεν εμπίπτει ούτε η ινδική ούτε ακόμη και η αιγυπτιακή ιστορία. Η έκφραση παγκόσμια ιστορία στη γλώσσα αυτών των στοχαστών δηλώνει μια μοναδική, ακραία δραματική πράξη που εκτυλίσσεται στην περιοχή ανάμεσα στην Ελλάδα και την Περσία. Σε αυτή βρίσκει την έκφρασή της η αυστηρά δυαρχική αίσθηση του κόσμου... 

Μόνο με την προσθήκη μιας τρίτης εποχής ―των «νεώτερων χρόνων» μας― σε δυτικό έδαφος εμφανίσθηκε στην εικόνα μια τάση κίνησης. Η Ανατολική εικόνα ήταν στατική, μία κλειστή, ισορροπημένη αντίθεση με μία μοναδική θεία πράξη ως κέντρο. Όταν την προσέλαβε και τη στήριξε ένα εντελώς νέο είδος ανθρώπου, της δόθηκε ξαφνικά ―και χωρίς να συνειδητοποιηθεί το παράξενο μιας τέτοιας αλλαγής― η μορφή μιας προεκτεινόμενης γραμμής που από τον Όμηρο ή τον Αδάμ ―οι δυνατότητες είναι πιο πλούσιες σήμερα με τους Ινδοευρωπαίους, τη λίθινη εποχή και τον πίθηκάνθρωπο― μέσω της Ιερουσαλήμ, της Ρώμης, της Φλωρεντίας και του Παρισιού οδηγούσε πάνω και κάτω, ανάλογα με το προσωπικό γούστο του ιστορικού, στοχαστή η καλλιτέχνη που ερμήνευε την τριμερή εικόνα με απεριόριστη ελευθερία...

Επικρατούσε η ―μη εκφραζόμενη― γνώμη ότι μετά την αρχαιότητα και τον μεσαίωνα αρχίζει κάτι οριστικό, ένα «τρίτο βασίλειο», που περιείχε κατά κάποιον τρόπο μία εκπλήρωση, ένα αποκορύφωμα, έναν στόχο, την αναγνώριση του οποίου διεκδίκησαν πολλοί, ο καθένας για τον εαυτό του, από τους Σχολαστικούς μέχρι τους σοσιαλιστές των ημερών μας. Ήταν μία βολική και κολακευτική για τον φορέα της πεποίθηση ότι κατανοεί την πορεία του κόσμου. Το πνεύμα της Δύσης, όπως καθρεφτιζόταν στο μυαλό ενός ατόμου, ταυτιζόταν απλώς με το νόημα του κόσμου. 

Μεγάλοι στοχαστές έκαναν την πνευματική ανάγκη μεταφυσική φιλοτιμία, αναγορεύοντας το καθαγιασμένο από τη συναίνεση όλων σχήμα, χωρίς να το υποβάλλουν σε σοβαρή κριτική, σε βάση μιας φιλοσοφίας, και τον θεό σε αρχιτέκτονα του εκάστοτε «σχεδίου του κόσμου» τους. Η μυστικιστική τριάδα των αιώνων είχε έτσι και αλλιώς κάτι γοητευτικό για το μεταφυσικό γούστο. Ο Χέρντερ αποκάλεσε την ιστορία αγωγή του ανθρώπινου γένους, ο Καντ τη χαρακτήρισε ανάπτυξη της έννοιας της ελευθερίας, για τον Χέγκελ ήταν μία αυτοανάπτυξη του παγκόσμιου πνεύματος, για άλλους κάτι άλλο. Όποιος όμως προσέδιδε στην απλώς δεδομένη τριάδα των περιόδων ένα αφηρημένο νόημα πίστευε ότι είχε στοχαστεί επαρκώς πάνω στις βασικές μορφές της ιστορίας.

Στο κατώφλι του δυτικού πολιτισμού εμφανίστηκε αμέσως ο μεγάλος Ιωακείμ ντε Φλώρις (1135-1202), ο πρώτος στοχαστής τύπου Χέγκελ, που συνέτριψε το δυαρχικό κοσμοείδωλο του Αυγουστίνου και με την πλήρη αίσθηση του γνήσιου εκφραστή του γοτθικού ρυθμού αντιπαρέθεσε τον νέο χριστιανισμό της εποχής του ως κάτι τρίτο στη θρησκεία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης: τους αιώνες του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Κλόνισε βαθύτατα τους καλύτερους φραγκισκανούς και δομινικανούς, τον Δάντη, τον Θωμά Ακινάτη και υπέβαλε μία θεώρηση του κόσμου που σιγά-σιγά κατέλαβε ολόκληρη την ιστορική σκέψη του πολιτισμού μας.

Ο Λέσσινγκ, που μερικές φορές αποκαλούσε την εποχή του, σε σχέση με την αρχαιότητα, κατευθείαν ως μεταγενέστερο κόσμο, υιοθέτησε την ιδέα για το έργο του Αγωγή του ανθρώπινου γένους (με τα στάδια του παιδιού, του εφήβου και του άντρα) από τις διδασκαλίες των μυστικιστικών του 14ου αιώνα και ο Ίψεν, που την επεξεργάστηκε συστηματικά στο δράμα Αυτοκράτορας και Γαλιλαίος (όπου η Γνωστική ιδέα του κόσμου, εμφανίζεται προσωποποιημένη από τη μορφή του μάγου Μαξίμου), δεν έκανε ούτε ένα βήμα πιο πέρα στη γνωστή ομιλία του στη Στοκχόλμη (1887). 

Προφανώς είναι μία επιταγή του αυτοσυναίσθηματος του Δυτικοευρωπαίου με την εμφάνισή του να εγκαινιάσει κάτι σαν μία τελική πράξη.

Αλλά η δημιουργία του ηγουμένου Ιωακείμ ντε Φλώρις ήταν μία μυστικιστική ματιά στα μυστικά της θείας τάξης του κόσμου. Δεν μπορούσε παρά να χάσει κάθε νόημα όταν οι μεταγενέστεροι τη συνέλαβαν διανοητικά και την έκαναν προϋπόθεση επιστημονικής σκέψης. Και αυτό συνέβαινε όλο και πιο πολύ από τον 17ο αιώνα και εξής. Είναι όμως μία εντελώς αστήρικτη μέθοδος να ερμηνεύει κάνεις την παγκόσμια ιστορία αφήνοντας ελεύθερα τα χαλινάρια των πολιτικών, θρησκευτικών ή κοινωνικών του πεποιθήσεων και προσδίδοντας στις τρεις φάσεις, που δεν τολμά να αμφισβητήσει, μία κατεύθυνση που οδηγεί ακριβώς στη δική του θέση, οπότε, ανάλογα με αυτή, προβάλλει την κυριαρχία της διάνοιας, την ανθρωπιά, την ευτυχία των πιο πολλών ανθρώπων, την οικονομική εξέλιξη, τον Διαφωτισμό, την ελευθερία των λαών, την υποταγή της φύσης, την παγκόσμια ειρήνη και άλλα παρόμοια ως απόλυτο κριτήριο για χιλιετίες, για τις οποίες ξέρει κανείς ότι δεν κατανόησαν το σωστό ή δεν το κατόρθωσαν, ενώ στην πραγματικότητα ήθελαν απλώς κάτι διαφορετικό από εμάς.

«Το σημαντικό στη ζωή είναι προφανώς η ζωή και όχι ένα αποτέλεσμά της» ― αυτή τη ρήση του Γκαίτε θα έπρεπε να αντιτάξουμε σε όλες τις μωρές απόπειρες να αποκαλυφθεί το μυστικό της ιστορικής μορφής με τη βοήθεια ενός προγράμματος.

Την ίδια εικόνα σχεδιάζουν οι ιστορικοί κάθε μεμονωμένης τέχνης και επιστήμης ― εδώ δεν πρέπει να ξεχνούμε την οικονομολογία και τη φιλοσοφία... 

Ωστόσο, η σειρά «αρχαιότητας - μεσαίωνας - νεότεροι χρόνοι» έχει εξαντλήσει πλέον την επίδρασή της... Με τη γρήγορη αύξηση του ιστορικού υλικού, ιδιαίτερα εκείνου που βρίσκεται εντελώς έξω από αυτό το σχήμα, αυτή η εικόνα αρχίζει να διαλύεται σε ένα απέραντο χάος. Κάθε ιστορικός που δεν είναι εντελώς τυφλός το ξέρει και το αισθάνεται και κρατάει με κάθε τίμημα το μόνο γνωστό του σχήμα απλώς και μόνο για να μην βουλιάξει ολόκληρος. 





Der Untergang des Abendlandes
Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte ist das kulturphilosophische Hauptwerk

1918-1923





.~`~.

Αν θεωρείτε πως ο χρόνος που αφιερώνεται και οι ιδέες που εκφράζονται έχουν αξία, μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το κουμπί Donate, προκειμένου να συμβάλλετε στην απρόσκοπτη συνέχιση του εγχειρήματος της Κοσμοϊδιογλωσσίας. Ευχαριστώ.


6 | 12 | 2 μ.Κ (Year ΙΙ AQ) | 2021