Αρχή του Χειμερινού Ηλιοστασίου. Μεγαλύτερη σε διάρκεια νύχτα του έτους. Και αυτές είναι οι δημοσιεύσεις του πρώτου έτους της | μ.Κ - AQ | Κοσμοϊδιογλωσσίας.
Τέλος, την 23η ημέρα του τρίτου μήνα (Μαρτίου) του έτους 2020 μ.Χ | 1441 سَنة هِجْريّة, δηλαδή πριν από εννέα μήνες, έθεσα ένα νέο σύστημα χρονολόγησης ή μια νέα χρονολογία: 1 μ.Κ | Year Ι AQ ― Η συνείδηση του μεγέθους, της έκτασης και του βάθους των επικείμενων μεταβολών στα πλαίσια της απαρχής του Νέου Ιστορικού Κύκλου (στο οποίον έχουμε εισέλθει και ο οποίος ξεκίνησε φέτος: 1 μ.Κ | Year Ι AQ) υπήρξε η αφορμή για την επιστροφή της | μ.Κ - AQ | Κοσμοϊδιογλωσσίας.
Καλές γιορτές, καλό χειμώνα και καλή δύναμη
Εν αναμονή
2 μ.Κ (Year ΙΙ AQ) | 2021
.~`~.
Αν θεωρείτε πως ο χρόνος που αφιερώνεται και οι ιδέες που εκφράζονται έχουν αξία, μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το κουμπί Donate, προκειμένου να συμβάλλετε στην απρόσκοπτη συνέχιση του εγχειρήματος της Κοσμοϊδιογλωσσίας. Ευχαριστώ.
• Qatsi trilogy: Koyaanisqatsi: Life Out of Balance (1982), Powaqqatsi: Life in Transformation (1988), Naqoyqatsi: Life as War (2002). Directed and produced by Godfrey Reggio. Music by Philip Glass.
• Chronos (1985), Baraka (1992), Samsara (2011) Directed by Ron Fricke. Music by Michael Stearns.
Ας υποθέσουμε πως υπήρχε ένα χάπι που σας κάνει να πιστεύετε ότι οι Μακεδόνες νίκησαν τους Ρωμαίους ― ή οι Αθηναίοι τους Συρακούσιους και τους Λακεδαιμόνιους ή οι Πέρσες τους Αθηναίους στο Μαραθώνα, οι Καρχηδόνιοι τους Ρωμαίους στη Ζάμα, το κράτος του Zhao το βασίλειο Qin στη μάχη της Changping, οι Αραβοβερβέροι τους Φραγκοβασκόνους στo Πουατιέ, οι Αγγλοσάξονες τους Νορμανδούς στο Hastings, οι Τεύτονες Ιππότες του Λιβονικού Τάγματος τα στρατεύματα του Αλέξανδρου Νιέφσκι στη Μάχη των Πάγων, οι Μογγόλοι τους Μαμελούκους στη μάχη της Ain Jalut, η Χρύση Ορδή το Μεγάλο Πριγκιπάτο της Μοσχοβίας στα πρώτα του βήματα στο Kulikovo, οι Ούγγροι τους Οθωμανούς στο Μόχατς, ο Κάρολος ΙΒ΄ της Σουηδίας τα στρατεύματα του Μεγάλου Πέτρου στη μάχη της Πολτάβα, οι Σκωτσέζοι και ομιλούντες τη γαελική Ιακωβίτες τους Βρετανούς αγγλόφωνους Αννοβεριανούς προτεστάντες στη μάχη του Culloden, ο Siraj ud-Daulah της Βεγγάλης τις δυνάμεις της Βρετανικής Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών στη μάχη του Palashi/Plassey, οι Βρετανοί τους Αμερικανούς στο Lexington, το Concord και στις μάχες της Σαρατόγκα και, τέλος, πως ο Ναπολέων επικράτησε στο Βατερλώ.
Και ας υποθέσουμε τώρα ότι υπήρχε ένα άλλο χάπι που σας κάνει να πιστεύετε ότι οι Μακεδόνες ηττήθηκαν από τους Ρωμαίους...
Φανταστείτε πως ενώ η ζωή σας εξελίσσεται πιστεύοντας ότι οι Ρωμαίοι νίκησαν τους Μακεδόνες (όπως πράγματι πιστεύετε), ανακαλύπτετε κάποια στιγμή ότι, στο παρελθόν, κάποιος σας έδωσε το χάπι «οι Μακεδόνες ηττήθηκαν από τους Ρωμαίους».
Θα υπονομευτεί η σιγουριά και η πίστή σας στην πεποίθηση πως οι Μακεδόνες ηττήθηκαν από τους Ρωμαίους;
Φυσικά και θα υπονομευτεί. Γιατί;
Διότι σε αυτή την περίπτωση, η πεποίθησή σας ―ότι οι Μακεδόνες ηττήθηκαν από τους Ρωμαίους― θα έχει μια παράξενη καταγωγή, ιστορική αιτιώδη συνάφεια και γενεαλογία. Και η γνώση γι' αυτήν τη γενεαλογία, η γνώση και η ανακάλυψή της, έχει επιπτώσεις και επιπλοκές: ιστοριογραφικές, φιλοσοφικές, ηθικές και επιστημολογικές σε γενικό πλαίσιο, ταυτότητας, ιδεολογίας ή άλλες ειδικότερα (σε προσωπικό επίπεδο). Αυτή η ανακάλυψη όμως θα ήταν προϊόν μίας διαδικασίας εντελώς ανεξάρτητης από το εάν όντως οι Μακεδόνες νίκησαν τους Ρωμαίους ή ηττήθηκαν από αυτούς.
Μεσογειοκεντρική επισήμανση
Μια εντελώς διαφορετική προβληματική, από την υπερτοπική που τίθεται στις αμέσως προηγούμενες παραγράφους, είναι η εξής: αν οι Αθηναίοι είχαν νικήσει τους Συρακούσιους, η Αθήνα πιθανότατα να είχε μετεξελιχθεί σε μια πρώιμη Ρώμη στη θέση της Ρώμης, καθώς ο λόγος που οι Αθηναίοι εκστράτευσαν στη Σικελία ―όπως μας εξιστορεί ο Θουκυδίδης― ήταν, πρώτα απ᾽ όλα, για να υποτάξουν τους Σικελιώτες και μετά τους Ιταλιώτες, και εν συνεχεία, να δοκιμάσουν να κατακτήσουν και την ίδια την Καρχηδόνα ―δηλαδή να αποπειραθούν όλα όσα θα καταφέρουν αργότερα οι Ρωμαίοι― με απώτερο στόχο να αποκλείσουν την Πελοπόννησο από παντού. Η ιστορία όμως τα έφερε αλλιώς: οι Αθηναίοι ηττήθηκαν. Αναδύθηκαν οι Μακεδόνες από τη μια μεριά, οι οποίοι πήραν παραμάζωμα Νότο (Θήβα, Αθήνα, Κόρινθο) και Ανατολή (Περσία), και οι Ρωμαίοι από την άλλη, που θα φέρουν εις πέρας όλα όσα δεν κατάφεραν οι Αθηναίοι πριν από αυτούς (επικυριαρχία επί της νότιας Ιταλίας και Σικελίας και Καρχηδονιακοί Πόλεμοι: επίσης Νότος) υπερνικώντας τελικά και τους Μακεδόνες (Μακεδονικοί Πόλεμοι: επίσης Ανατολή). Από τα αμέσως προηγούμενα μπορούν να αντληθούν απειράριθμες γόνιμες και εξαιρετικά ενδιαφέρουσες θέσεις. Η προβληματική αυτή, όμως, είναι αντικείμενο ενός διαφορετικού κειμένου.
.~`~.
Αν θεωρείτε πως οι ιδέες που εκφράζονται έχουν αξία, μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το κουμπί Donate, προκειμένου να συμβάλλετε στην απρόσκοπτη συνέχιση του εγχειρήματος της Κοσμοϊδιογλωσσίας. Ευχαριστώ.
1.1 Ο κόσμος είναι η ολότητα των γεγονότων, όχι των πραγμάτων.
1.11 Ο κόσμος καθορίζεται από τα γεγονότα και από το πως αυτά είναι όλα τα γεγονότα.
1.12 Γιατί η ολότητα των γεγονότων καθορίζει αυτό που συμβαίνει καθώς και όλα όσα δε συμβαίνουν.
1.13 Τα γεγονότα στο λογικό χώρο είναι ο κόσμος.
1.2 Ο κόσμος τεμαχίζεται σε γεγονότα.
1.21 Το ένα μπορεί να συμβαίνει ή να μη συμβαίνει και όλα τα άλλα να μένουν ίδια.
2 Αυτό πού συμβαίνει, τo γεγονός, είναι η ύπαρξη καταστάσεων πραγμάτων.
2.01 Η κατάσταση πραγμάτων είναι μια σύνδεση αντικειμένων (πραγμάτων).
2.1 Σχηματίζουμε εικόνες των γεγονότων.
2.2 Η εικόνα έχει με το απεικονιζόμενο κοινή τη λογική μορφή της απεικόνισης.
2.225. Δεν υπάρχει μια a priori αληθής εικόνα.
3 Κάθε σκέψη είναι λογική εικόνα των γεγονότων.
3.1 Στην πρόταση, η έκφραση της σκέψης, γίνεται αντιληπτή από τις αισθήσεις.
3.2 Στην πρόταση η σκέψη μπορεί να εκφράζεται έτσι ώστε τα αντικείμενα της σκέψης να αντιστοιχούν στοιχεία του προτασιακού σημείου.
3.3 Μόνο η πρόταση έχει νόημα· μόνο στο συναπαρτισμό της πρότασης ένα όνομα έχει σημασία.
3.4 Η πρόταση καθορίζει έναν τόπο στο λογικό χώρο. Η ύπαρξη αυτού του λογικού τόπου εξασφαλίζεται με μόνη την ύπαρξη των συστατικών στοιχείων, με την ύπαρξη της πρότασης με νόημα.
3.5 Μία σκέψη είναι ένα προτασιακό σημείο πού το εφαρμόζουμε και το σκεφτόμαστε.
4 Μια σκέψη είναι μια πρόταση με νόημα.
4.001 Η γλώσσα είναι η ολότητα των προτάσεων.
4.002 Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να κατασκευάζει γλώσσες με τις οποίες είναι δυνατό να εκφράζεται κάθε νόημα, χωρίς να έχει ιδέα πως και τι σημαίνει κάθε λέξη. ― Ακριβώς όπως μιλάμε χωρίς να ξέρουμε πως παράγονται οι ξεχωριστοί φθόγγοι.
Η κοινή γλώσσα είναι ένα μέρος του ανθρώπινου οργανισμού και όχι λιγότερο πολύπλοκη από αυτόν.
Είναι αδύνατο για τον άνθρωπο να αντλήσει τη λογική της γλώσσας άμεσα από αυτή.
Η γλώσσα μεταμφιέζει τη σκέψη. Και μάλιστα έτσι ώστε από την εξωτερική μορφή του ντυσίματος να είναι αδύνατο να συμπεράνουμε τη μορφή της ντυμένης σκέψης, γιατί η εξωτερική μορφή του ντυσίματος είναι φτιαγμένη για εντελώς άλλους σκοπούς από το να αφήνει να διακρίνεται η μορφή του σώματος.
Οι σιωπηρές συμβάσεις για την κατανόηση της κοινής γλώσσας είναι φοβερά πολύπλοκες.
4.1 Η πρόταση παριστάνει την ύπαρξη και τη μη ύπαρξη των καταστάσεων πραγμάτων.
4.2 Το νόημα της πρότασης είναι η συμφωνία της και η μη συμφωνία της με τις δυνατότητες της ύπαρξης και της μη ύπαρξης των καταστάσεων πραγμάτων.
4.3 Οι δυνατότητες αλήθειας των στοιχειωδών προτάσεων σημαίνουν τις δυνατότητες της ύπαρξης και της μη ύπαρξης των καταστάσεων πραγμάτων.
4.5 Τώρα φαίνεται πως είναι δυνατό να δώσουμε τη γενικότατη προτασιακή μορφή: δηλαδή να δώσουμε μια περιγραφή των προτάσεων οποιασδήποτε γλώσσας σημείων, ώστε κάθε δυνατό νόημα να μπορεί να εκφράζεται με ένα σύμβολο, στο οποίο ταιριάζει η περιγραφή, και κάθε σύμβολο, στο οποίο ταιριάζει η περιγραφή, να μπορεί να εκφράζει ένα νόημα, όταν οι σημασίες των ονομάτων επιλέγονται κατάλληλα.
4.53 Ή γενική προτασιακή μορφή είναι μια μεταβλητή.
5 Ή πρόταση είναι μια συνάρτηση αλήθειας των στοιχειωδών προτάσεων (Ή στοιχειώδης πρόταση είναι μια συνάρτηση αλήθειας τού εαυτού της)
5.2 Οι δομές των προτάσεων βρίσκονται μεταξύ τους σε εσωτερικές σχέσεις.
5.6 Τα όρια της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου.
5.621 Κόσμος και ζωή είναι ένα.
5.641 Υπάρχει λοιπόν πραγματικά μια έννοια, σύμφωνα με την οποία μπορεί, στη φιλοσοφία, να γίνεται λόγος για το εγώ με όχι ψυχολογικό τρόπο.
Με το πώς «ο κόσμος είναι ο κόσμος μου», με τούτο, μπαίνει το εγώ στη φιλοσοφία.
Το φιλοσοφικό εγώ δεν είναι ο άνθρωπος, δεν είναι το ανθρώπινο σώμα ή ή ανθρώπινη ψυχή, πού πραγματεύεται η ψυχολογία, αλλά το μεταφυσικό υποκείμενο, το όριο ― όχι ένα μέρος ― του κόσμου.
6 Ή γενική μορφή τής συνάρτησης αλήθειας είναι: |ρ, ξ, Ν(ξ)|. Αυτή είναι ή γενική μορφή τής πρότασης
6.1 Οι προτάσεις της λογικής είναι ταυτολογίες.
6.11 Οι προτάσεις της λογικής, λοιπόν, δε λένε τίποτα (Είναι οι αναλυτικές προτάσεις).
6.111 Είναι πάντα σφαλερές οι θεωρίες που θέλουν να κάνουν μια πρόταση της λογικής να μοιάζει γεμάτη περιεχόμενο. Θα μπορούσαμε π.χ. να πιστέψουμε πως οι λέξεις «αληθής» και «ψευδής» υποσημαίνουν δύο ιδιότητες ανάμεσα σε άλλες ιδιότητες, και τότε θα φαινόταν σαν ένα αξιοσημείωτο γεγονός πως κάθε πρόταση κατέχει μια από αυτές τις ιδιότητες. Αυτό φαίνεται να είναι τόσο λίγο αυτονόητο, όσο λίγο αυτονόητη θα ήταν π.χ. η πρόταση «όλα τα τριαντάφυλλα είναι είτε κίτρινα είτε κόκκινα», ακόμα και αν ήταν αληθής. Και πραγματικά, αυτή η πρόταση λαβαίνει τώρα ολότελα το χαρακτήρα μιας πρότασης των φυσικών επιστημών, και αυτό είναι το πιο σίγουρο σημάδι πως την αντιληφθήκαμε σφαλερά.
6.13 Η λογική δεν είναι θεωρία, αλλά ένας κατοπτρισμός του κόσμου.
Η λογική είναι υπερβατική.
6.2 Τα μαθηματικά είναι μια λογική μέθοδος.
Οι προτάσεις των μαθηματικών είναι εξισώσεις, δηλαδή ψευτό-προτάσεις.
6.21 Η πρόταση στα μαθηματικά δεν εκφράζει καμία σκέψη.
6.211 Βέβαια η μαθηματική πρόταση δεν είναι ποτέ στη ζωή αυτό που χρειαζόμαστε, χρησιμοποιούμε όμως τη μαθηματική πρόταση μόνο για να βγάλουμε συμπεράσματα από προτάσεις που δεν ανήκουν στα μαθηματικά, για άλλες που και αυτές δεν ανήκουν στα μαθηματικά.
(Στη φιλοσοφία η ερώτηση: «Για ποιό σκοπό χρησιμοποιούμε πραγματικά τη δείνα λέξη, τη δείνα πρόταση;» οδηγεί πάντα σε πολύτιμες θεωρήσεις).
6.22 Τη λογική του κόσμου, που οι προτάσεις της λογικής τη δείχνουν στις ταυτολογίες, τα μαθηματικά τη δείχνουν στις εξισώσεις.
6.3 Η διερεύνηση της λογικής σημαίνει διερεύνηση κάθε νομοτέλειας. Και έξω από τη λογική καθετί είναι τυχαίο.
6.31 Ο λεγόμενος νόμος τής επαγωγής δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να είναι ένας λογικός νόμος, γιατί φανερά είναι μια πρόταση με νόημα. ― Και για αυτό δεν μπορεί να είναι και νόμος a priori.
6.32 Ο νόμος της αιτιότητας δεν είναι νόμος, αλλά η μορφή ενός νόμου.
6.34 Όλες εκείνες οι προτάσεις, όπως η αρχή του αποχρώντος λόγου, της συνέχειας στη φύση, της ελάχιστης προσπάθειας στη φύση, κ.λπ κ.λπ, όλα αυτά είναι a priori απόψεις για τη δυνατή διαμόρφωση των νόμων της επιστήμης.
6.363 Η διενέργεια της επαγωγής συνίσταται στο πως αποδεχόμαστε τον απλούστατο νόμο που μπορεί να έρθει σε συμφωνία με τις εμπειρίες μας.
6.3631 Η διενέργεια αυτή όμως δε στηρίζεται λογικά, παρά μόνο ψυχολογικά.
Είναι φανερό πως δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστεύει κανείς πως και το απλούστερο συμβάν θα συμβεί πραγματικά τώρα.
6.37 Δεν υπάρχει καταναγκασμός σύμφωνα με τον οποίο κάτι πρέπει να συμβεί, επειδή έχει συμβεί κάτι άλλο. Υπάρχει μόνο λογική αναγκαιότητα.
6.371 Ολόκληρη η σύγχρονη κοσμοθεωρία βασίζεται στην πλάνη πως οι λεγόμενοι φυσικοί νόμοι αποτελούν τις εξηγήσεις των φυσικών φαινομένων.
6.372 Έτσι οι άνθρωποι σταματούν μπροστά στους φυσικούς νόμους σαν μπροστά σε κάτι απαραβίαστο, όπως οι παλαιότεροι μπροστά στο Θεό και στη Μοίρα.
Και οι δύο έχουν πραγματικά δίκιο και άδικο. Οι παλαιοί μια φορά είναι σαφέστεροι στο βαθμό που με σαφήνεια αναγνωρίζουν ένα τέρμα, ενώ στο νέο σύστημα είναι σα να φαίνεται πως όλα έχουν εξηγηθεί.
6.373 Ο κόσμος είναι ανεξάρτητος από τη θέλησή μου.
6.374 Ακόμα και αν συνέβαιναν όλα όσα επιθυμούμε, αυτό θα ήταν μόνο, ας πούμε, ένα χάρισμα τής μοίρας, γιατί δεν υπάρχει καμιά λογική συνάφεια ανάμεσα στη θέληση και στον κόσμο πού να το εγγυάται, και η ίδια η υποθετική συνάφεια στη φυσική είναι πάλι κάτι πού δεν μπορούμε να το θελήσουμε εμείς.
6.375 Όπως υπάρχει μόνο λογική αναγκαιότητα, το ίδιο υπάρχει μόνο λογική αδυνατότητα.
6.41 Το νόημα του κόσμου πρέπει να βρίσκεται έξω από τον κόσμο. Στον κόσμο όλα είναι όπως είναι, και όλα συμβαίνουν όπως συμβαίνουν· μέσα στον κόσμο δεν υπάρχει καμία αξία ― και αν υπήρχε, δε θα είχε καμία αξία.
Αν υπάρχει μια αξία, που να έχει αξία, πρέπει να βρίσκεται έξω από όλα όσα συμβαίνουν και είναι έτσι. Γιατί όλα όσα συμβαίνουν και είναι έτσι, είναι συμπτωματικά.
Αυτό που τα κάνει να μην είναι συμπτωματικά δεν μπορεί να βρίσκεται μέσα στον κόσμο, γιατί τότε θα ήταν και αυτό συμπτωματικό.
Πρέπει να βρίσκεται έξω από τον κόσμο.
6.52 Αισθανόμαστε πως, ακόμα και αν δοθούν απαντήσεις σε όλες τις δυνατές επιστημονικές ερωτήσεις, τα προβλήματα της ζωής μας δεν θα τα έχουμε καν αγγίξει. Φυσικά τότε δε μένει πια καμιά ερώτηση· και αυτό ακριβώς είναι η απάντηση.
6.522 Χωρίς άλλο υπάρχει αυτό που δε λέγεται με λόγια. Αυτό δείχνεται, είναι το μυστικό στοιχείο.
6.54 Οι προτάσεις μου αποτελούν διευκρινίσεις όταν αυτός πού με καταλαβαίνει, αφού με τη βοήθειά τους ― πατώντας πάνω τους ― τις υπερπηδήσει και προχωρήσει πέρα από αυτές, τελικά τις αναγνωρίσει ως στερημένες από νόημα. (Πρέπει, θα λέγαμε, να πετάξει μακριά την ανεμόσκαλα, αφού ανέβει πρώτα με αυτή)
Πρέπει να ξεπεράσει τις προτάσεις αυτές και τότε θα δει τον κόσμο σωστά.
7 Για όσα δεν μπορεί να μιλάει κανείς, για αυτά πρέπει να σωπαίνει
Μια ακόμη Summa προστίθεται στις δύο προηγούμενες. Η συγκεκριμένη θα αποτελείται από τις σύντομες παρεμβάσεις που γράφονται είτε με αφορμή την επικαιρότητα είτε υπό την πίεση του χρόνου, και δημοσιεύονται μόνο στη σελίδα της Κοσμοϊδιογλωσσίας στο facebook. Ο στόχος είναι διττός: Από τη μια μεριά να υπάρχει η δυνατότητα ανάγνωσης για όσους δεν διαθέτουν λογαριασμό σε κοινωνικά δίκτυα και, από την άλλη, η τόνωση της μνήμης όσων διαθέτουν (πόσοι και πόσες άραγε θυμούνται μια δημοσίευση, ή ανατρέχουν σε αυτήν, μέσα στον χειμαρρώδη χαοτικό ορυμαγδό των social media;).
Οπότε διαμορφώνονται τριών ειδών Summæ. Μια πρώτη Summa με θέσεις και ιδέες που εκφράζονται σε κείμενα από την τρέχουσα περίοδο της | μ.Κ - AQ | εποχής, το πρώτο έτος της οποίας διανύουμε. Μια δεύτερη Summa με κείμενα που έχουν αποσυρθεί, από τα περασμένα οκτώ χρόνια της Κοσμοϊδιογλωσσίας, της | π.Κ - BQ | εποχής και, τέλος, μια τρίτη Summa που θα αποτελείται από αυτές τις πρόχειρες σύντομες επίκαιρες παρεμβάσεις-δημοσιεύσεις που ταιριάζουν, από απόψεως έκτασης και ύφους, στο συγκεκριμένο κοινωνικό δίκτυο.
I
Ένα κράτος ζει επαναστατικές συνθήκες ή χαοτικές καταστάσεις, όχι επειδή ο λαός αντιτάσσεται ηθικά στην επιβολή ισχύος και στον αυταρχισμό, ή εξαιτίας υλικής εξαχρείωσης και λόγω φτώχειας (τα πράγματα αυτά τα συναντά κανείς σε ποικιλία, ένταση και βάθος σε απειράριθμες πολιτικές κοινότητες μέσα στον ιστορικό χώρο και χρόνο), αλλά για τους εξής λόγους : είτε επειδή διεξάγεται εγχώριος πόλεμος στα ανώτερα στρώματα ―μεταξύ ελίτ―, είτε λόγω ήττας σε εξωτερικό πόλεμο ―ή αδυναμίας αντοχής του υλικού ή/και ηθικού κόστους του πολέμου―, είτε επειδή η εξουσία βρίσκεται σε φάση αποσύνθεσης και σε διαδικασία διάλυσης.
Όλες οι επαναστάσεις ξεκινούν από την αποδυνάμωση, την υποχώρηση και την παρακμή του κύρους και της υπεροχής της εξουσίας του κράτους.
Όσοι και όσες σας λένε πως τους πρώτους μήνες του επόμενου έτους, ή μέχρι την άνοιξη, θα επανέλθετε σε κανονικότητες (και σε π.Κ εποχή) είναι είτε αφελείς είτε ιδιοτελείς. Σας λένε ψέματα ή καλλιεργούν μη ρεαλιστικές προσδοκίες και φρούδες ελπίδες. Στην πραγματικότητα αυτοϋπονομεύονται ενισχύοντας το ήδη υπαρκτό έλλειμμα πειθούς που τους χαρακτηρίζει. Η διάψευση προσδοκιών πάντοτε οδηγεί σε κρίση αποδοχής και νομιμοποίησης. Οφείλουν να σταματήσουν τη μετακύλιση ευθυνών και να αναλάβουν τις ευθύνες και το κόστος των αποτελεσμάτων και των συνεπειών των αποφάσεών τους.
Ευρώπη. Τέλη 16ου - αρχές 17ου αιώνα. Ο ανταγωνισμός και οι σφαγές ανάμεσα σε μεταρρυθμιστές και αντιμεταρρυθμιστές (δηλαδή ανάμεσα στους μετέπειτα διαμαρτυρόμενους-προτεστάντες και στους λεγόμενους καθολικούς), μαίνονται. Ο Τριακονταετής Πόλεμος και ευρύτερα οι Θρησκευτικοί Πόλεμοι, κορυφώνονται.
Ένας εμίρης, που πρόσφατα (κατ)έλαβε την εξουσία ενός μικρομεσαίου μουσουλμανικού πριγκιπάτου (εμιράτου), απευθυνόμενος στην αυλή του Αψβούργου Μονάρχη (της Ισπανίας), λέει τα εξής:
Δεν παρέλειψα να εκφράσω την εκτίμηση όλων μας για τον σημαντικό ρόλο του βασιλείου της Ισπανίας ως φάρου και ως θεματοφύλακα του μετριοπαθούς Χριστιανισμού, του πραγματικού Χριστιανισμού, του μόνου Χριστιανισμού, τολμώ να πω. Ρόλο καθοριστικό, ειδικά σε καιρούς όπως οι σημερινοί κατά τους οποίους συγκεκριμένες δυνάμεις επιχειρούν να επενδύσουν με θρησκευτικό μανδύα τις δικές τους σκοπιμότητες.
Ήταν η εποχή που κάθε μικρο-εμίρης και κάθε περαστικό διοικητικό στέλεχος, μικρών και μεγάλων μουσουλμανικών κρατών, εξέφραζε άποψη για τον Χριστιανισμό και για τις εξελίξεις που λάμβαναν χώρα στην ευρωπαϊκή ήπειρο.
Σεισμοί, λοιμοί (πανδημίες κ.λπ) και καταποντισμοί (π.χ Ιανός). Πολύ φοβούμαι πως το μόνο που λείπει είναι οι λιμοί (πείνα).
Βέβαια όλα αυτά συμβαίνουν σε καθημερινή βάση σε διαφορετικά μέρη του πλανήτη.
Εάν, όμως, η συχνότητα και η πυκνότητα τους δεν είναι ζήτημα υποκειμενικό (δηλαδή δεν εξαρτάται από εθνοκεντρισμούς και τοπικισμούς) ή ζήτημα συγκεκριμένου χειρισμού, υπερτονισμού και εκμετάλλευσης (προκειμένου να υπάρξει χειραγώγηση συνειδήσεων, κατεύθυνση πράξεων και αποδοχή αποφάσεων), αλλά αντικειμενική συνθήκη ανεξάρτητη από τη βούληση, τα κίνητρα και τα πάθη των ανθρώπων, τότε σκοτεινιάζει ο ορίζοντας.
Η Ελλάδα υπήρξε μια από τις χώρες με τις μεγαλύτερες απώλειες κατά τη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, ως ποσοστό επί του συνολικού προπολεμικού της πληθυσμού, πίσω από τις χώρες που βρίσκονταν στο κύριο μέτωπο του βόρειου και ανατολικού ευρωπαϊκού θεάτρου.
Η χώρα με τις μεγαλύτερες απώλειες ήταν η Πολωνία, η οποία έχασε περίπου το 17% του πληθυσμού που είχε πριν από τον πόλεμο. Ωστόσο, αν δούμε ξεχωριστά τις σοβιετικές δημοκρατίες (δηλαδή όχι ως σύνολο τη Σοβιετική Ένωση), στην πρώτη θέση από πλευράς απωλειών σε ποσοστά συγκριτικά με τον προπολεμικό της πληθυσμό ήταν η Λευκορωσία, η οποία έχασε περίπου έναν στους τέσσερις κατοίκους της (περίπου το 25% του πληθυσμού της). Η Ελλάδα ήταν πίσω από τα δύο προηγούμενα κράτη και τα κράτη της Βαλτικής (Λιθουανία, Λετονία, Εσθονία), μαζί με κράτη όπως η Γιουγκοσλαβία και η Ουγγαρία.
Βλέπουμε ότι οι χώρες που πλήρωσαν το μεγαλύτερο φόρο αίματος, ως ποσοστό επί του συνολικού προπολεμικού τους πληθυσμού, βρίσκονταν όλες στο τρίγωνο Βαλτική―Εύξεινος―Μεσόγειος. Τις ακολούθησαν οι χώρες που βρίσκονταν μεταξύ Ινδικού Ωκεανού και Νότιας Σινικής Θάλασσας: Ολλανδικές Ανατολικές Ινδίες (Ινδονησία, Μαλαισία), Γαλλική Ινδοκίνα (Λάος, Καμπότζη) και Φιλιππίνες.
Οι ανθρώπινες απώλειες φανερώνουν ποια ήταν τόσο τα επίδικα όσο και τα πραγματικά μέτωπα του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, σε αντίθεση με όσα αφηγήθηκε η μεταπολεμική ιστοριογραφία και παρουσίασε ο μεταπολεμικός κινηματογράφος.
Μάλλον, έχουν αλλάξει λιγότερα απ' όσα θέλουμε να πιστεύουμε. Τα κρίσιμα μέτωπα παραμένουν και σήμερα (Βαλτική―Εύξεινος―Μεσόγειος και Ινδικός Ωκεανός―Νότια Σινική Θάλασσα). Μόνο που πλέον (μεταψυχροπολεμικά) έχουν προστεθεί και αυτά του πρώτου παγκοσμίου πολέμου (Βαλτική Θάλασσα―Εύξεινος Πόντος―Περσικός Κόλπος και οι χερσαίες περιοχές ανάμεσα τους, με κορυφή την Μεσόγειο). Μάλιστα τα επίδικα και τα μέτωπα του πρώτου παγκοσμίου πολέμου έχουν έρθει σε πρώτο πλάνο και είναι πιο επίκαιρα από ποτέ (Δεκαπέντε θέσεις για τους παγκόσμιους πολέμους ― μέρος α΄). Άλλωστε ο «δεύτερος» παγκόσμιος πόλεμος αποτέλεσε παράγωγο του «πρώτου», δηλαδή του Μεγάλου Πολέμου.
Τα ουσιώδη ανεπίλυτα ιστορικά ζητήματα επιστρέφουν και επαναλαμβάνονται ανά τακτές χρονικές περιόδους, είτε με εορτασμούς είτε με θρήνους. Η γεωγραφία και η ιστορία φροντίζουν να μας τα θυμίζουν.
Επισήμανση
Σε απόλυτους αριθμούς, όπως είναι γνωστό, τα κράτη με τις μεγαλύτερες ανθρώπινες απώλειες υπήρξαν η Σοβιετική Ένωση/Ρωσσία και η Κίνα. Ο φόρος αίματος των συγκεκριμένων κρατών υπήρξε συντριπτικός. Πασίγνωστο παράδειγμα αποτελεί η μάχη του Στάλινγκραντ (περισσότεροι άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στη συγκεκριμένη μάχη συγκριτικά με όλες τις απώλειες που είχε ο βρετανικός και αμερικανικός στρατός καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου). Οι Κινέζοι τα τελευταία χρόνια, μέσω ορισμένων αξιόλογων κινηματογραφικών παραγωγών (με πιο πρόσφατη τη φετινή The Eight Hundred / Ba Bai) έχουν κάνει προσπάθειες να αναδείξουν, μεταξύ άλλων, τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισε η καθήλωση των Ιαπώνων στην Κίνα (σπουδαιότερη από κινηματογραφικής σκοπιάς η παραγωγή Nanjing! Nanjing! / City of Life and Death, 2009). Συνεχίζοντας σε απόλυτους αριθμούς, στην τρίτη θέση, ακολούθησε η εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία. Στην τέταρτη βρέθηκε η τραγική Πολωνία (η οποία ήταν και πρώτη/δεύτερη σε ποσοστιαίες απώλειες συγκριτικά με τον προπολεμικό της πληθυσμό, όπως προείπαμε). Ακολούθησαν οι ιστοριογραφικά σχεδόν εξαφανισμένες Ολλανδικές Ανατολικές Ινδίες (Ινδονησία, Μαλαισία) και η Ιαπωνία, με τη συνεισφορά της Ινδίας και τις απώλειες της Γιουγκοσλαβίας να ακολουθούν (και οι Ιάπωνες έχουν κάνει κάποιες προσπάθειες να παρουσιάσουν μια όχι τόσο «αναθεωρητική» όσο ιαπωνοκεντρική σκοπιά. Άξια λόγου η παραγωγή Yamamoto Isoroku – Truth of the Pacific War 70 years ago. Αναφέρομαι πάντα σε παραγωγές των τελευταίων δύο δεκαετιών).
Η κυβέρνηση είχε στη διάθεσή της ένα τεράστιο πολιτικό κεφάλαιο. Στην αρχή της υγειονομικής κρίσης και στο ξεκίνημα της πανδημίας στη χώρα, είχε όλα τα κόμματα και το σύνολο σχεδόν της κοινωνίας στο πλευρό της. Πλέον όχι. Ο λαός της άνοιξης δεν είναι άλλος, δεν είναι διαφορετικός, από τον λαό του φθινοπώρου (για να φταίει κυρίως ή μόνο αυτός, που επιπροσθέτως δεν κυβερνά αλλά κυβερνιέται). Ο ίδιος λαός είναι. Τι συνέβη, λοιπόν, ανάμεσα στην άνοιξη και το φθινόπωρο;
Έλλειμμα πειθούς, σπασμωδικές κινήσεις και αποφάσεις που χαρακτηρίζονταν από εσωτερικές αντιφάσεις. Προσπάθεια απόκρυψης πολιτικών αποφάσεων και ευθυνών πίσω από «την επιστήμη», τη συνεχή επίκληση και χειραγώγησή της (δεν θέλω να επεκταθώ σε ζητήματα όπως η πολιτική εκμετάλλευση και η ιδεολογική χρήση «της επιστήμης», η πιθανότητα απαξίωσης επιστημονικών εξειδικεύσεων ή μια πιθανή ταύτισή τους με τις συνέπειες και τα αποτελέσματα των πολιτικών μέτρων που εφαρμόζονται). Μισές αλήθειες ή το λιγότερο υπεκφυγές και εξωφρενικές επιστημονικοφανείς αιτιολογήσεις κυβερνητικών επιλογών και αποφάσεων (προκειμένου να μην υπάρξει παραδοχή είτε λαθών και παραλείψεων, είτε ανεπάρκειας, είτε σκοπιμοτήτων που σχετίζονται με ιδεολογικές αγκυλώσεις και εμμονές). Έλλειψη προσανατολισμού αρχικά και απώλεια ελέγχου στη συνέχεια (που σχετίζεται με την ανυπαρξία σχεδιασμού και με τη νοοτροπία βλέποντας και κάνοντας). Ωραιοποίηση της κατάστασης και χειραγώγηση συνειδήσεων μέσω μιας προσπάθειας διαχείρισης του μέλλοντος και καλλιέργειας υπερβολικών προσδοκιών (είτε για τα έσοδα του καλοκαιριού, είτε για την πορεία του φθινοπώρου, είτε πιο πρόσφατα για τις αρχές του χειμώνα). Δειλία, φόβος και αδυναμία ανάληψης πολιτικής ευθύνης και κόστους, και μετακύλιση ευθυνών από αυτόν που κυβερνά, αποφασίζει και εφαρμόζει, σε αυτόν που κυβερνιέται (κλασικό καταφύγιο όλων των κυβερνήσεων της τελευταίας δεκαετίας). Απώλεια κοινής αποδοχής. Κρίση εμπιστοσύνης και, τέλος, κρίση νομιμοποίησης (την απαρχή της οποίας, ουσιαστικά, βλέπουμε).
Τα προηγούμενα είναι ζητήματα π ο λ ι τ ι κ ά.
Είναι ζητήματα πολιτικής και όχι υγείας ή επιστήμης. Και στην πολιτική δεν κυβερνούν ούτε οι επιστήμονες ούτε τα αντιπολιτευτικά κόμματα (ελέγχουν, συναινούν ή όχι, εισηγούνται και προτείνουν, ψηφίζουν και ασκούν κριτική, πείθουν ή όχι τους πολίτες, κάνουν πολλά ―συνήθως ανεπαρκή― πράγματα, πάντως δεν κυβερνούν). Οι κυβερνήσεις αποφασίζουν, εφαρμόζουν και λογοδοτούν. Αυτές κυβερνούν.
Αν θεωρείτε πως οι ιδέες που εκφράζονται έχουν αξία, μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το κουμπί Donate, προκειμένου να συμβάλλετε στην απρόσκοπτη συνέχιση του εγχειρήματος της Κοσμοϊδιογλωσσίας. Ευχαριστώ.
Οι ηλικίες είναι η νεανική, η ώριμη και η γεροντική.
Οι νέοι λοιπόν έχουν έντονες επιθυμίες και είναι άξιοι να κάνουν αυτά που επιθυμούν. Από τις επιθυμίες που σχετίζονται με το σώμα κυνηγούν κατά κύριο λόγο την ερωτική, και δεν έχουν τη δύναμη να ελέγξουν τον εαυτό τους σε σχέση με αυτήν. Αλλάζουν εύκολα επιθυμίες και τις χορταίνουν γρήγορα: οι επιθυμίες τους είναι σφοδρές, ξεθυμαίνουν όμως γρήγορα· γιατί η όρεξή τους για κάτι είναι έντονη, διαρκεί όμως λίγο, όπως ακριβώς η δίψα και η πείνα —κάθε λίγο και λιγάκι— των αρρώστων. Παραφέρονται εύκολα, είναι ευέξαπτοι και ρέπουν στο να αφήνονται να παρασυρθούν από το θυμό τους. Δεν έχουν τη δύναμη να αντισταθούν στις παρορμήσεις τους· γιατί η αγάπη τους για την τιμή τούς κάνει να μη μπορούν να ανεχθούν την περιφρόνηση, αλλά αγανακτούν όταν πιστεύουν ότι αδικούνται. Αγαπούν τις τιμές, πιο πολύ όμως αγαπούν τη νίκη· γιατί οι νέοι θέλουν να υπερέχουν, και η νίκη είναι μια περίπτωση υπεροχής. Η αγάπη τους για τα δύο αυτά είναι μεγαλύτερη από την αγάπη τους για το χρήμα: η αγάπη τους για το χρήμα είναι πολύ μικρή, επειδή δεν έχουν ακόμη δοκιμάσει στέρηση και φτώχεια. Ο χαρακτήρας τους είναι τέτοιος που να μη βλέπουν την κακή όψη των πραγμάτων, αλλά την καλή· ο λόγος είναι ότι τα μάτια τους δεν έχουν ακόμη δει πολλές κακίες. Είναι, επίσης, ευκολόπιστοι, γιατί δεν ήταν πολλές ώς τώρα οι φορές που έπεσαν θύματα απάτης. Αντιμετωπίζουν, επίσης, τη ζωή με αισιοδοξία· γιατί όπως αυτοί που έχουν πιει πολύ κρασί, έτσι ακριβώς και οι νέοι έχουν μέσα τους, από την ίδια τους τη φύση, μια θέρμη — την ίδια, βέβαια, στιγμή και γιατί δεν έχουν ακόμη γνωρίσει πολλές αποτυχίες. Ζουν κυρίως με την ελπίδα· ο λόγος είναι ότι η ελπίδα σχετίζεται με το μέλλον, ενώ η μνήμη με το παρελθόν, και για τους νέους το μέλλον είναι μεγάλο, ενώ το παρελθόν μικρό· στην αρχή, πράγματι, της ζωής του δεν έχει κανείς να θυμάται τίποτε, έχει όμως περιθώριο να ελπίζει τα πάντα. Για τον λόγο αυτό είναι και ευεξαπάτητοι, επειδή εύκολα δημιουργούν μέσα τους ελπίδες. Έχουν, επίσης, θάρρος — περισσότερο αυτοί από τους άλλους· ο λόγος είναι ότι παραφέρονται εύκολα και είναι γεμάτοι από ελπίδες· η πρώτη από τις ιδιότητες αυτές τους κάνει να μη φοβούνται, ενώ η δεύτερη τους κάνει θαρραλέους: κανένας δεν αισθάνεται φόβο όσο κατέχεται από οργή, και η ελπίδα για κάτι καλό δίνει στον άνθρωπο θάρρος. Είναι, επίσης, συνεσταλμένοι και ντροπαλοί: έχοντας ανατραφεί αποκλειστικά με βάση τους καθιερωμένους κανόνες του κοινωνικού τους περιβάλλοντος δεν φαντάζονται ακόμη ότι υπάρχουν και άλλα όμορφα πράγματα. Είναι, επίσης, μεγαλόψυχοι· γιατί η ζωή δεν τους ταπείνωσε ακόμη, ούτε και δοκίμασαν τη δύναμη της ανάγκης, και το να θεωρεί κανείς τον εαυτό του άξιο μεγάλων πραγμάτων είναι μεγαλοψυχία — αυτό πάλι χαρακτηρίζει τον άνθρωπο που είναι γεμάτος μέσα του από ελπίδες. Προτιμούν, επίσης, να κάνουν όμορφα μάλλον πράγματα παρά πράγματα που τους συμφέρουν· ο λόγος είναι ότι τη ζωή τους τη ρυθμίζουν πιο πολύ οι κανόνες του ηθικού χαρακτήρα παρά ο υπολογισμός: ο υπολογισμός σχετίζεται με το συμφέρον, ενώ η αρετή με το ωραίο. Αγαπούν, επίσης, τους φίλους τους και τους συντρόφους τους περισσότερο από ό,τι αυτοί που βρίσκονται σε άλλες ηλικίες, για τον λόγο ότι είναι μια ευχαρίστηση γι᾽ αυτούς να ζουν συντροφιά με άλλους, αλλά και γιατί δεν υπάρχει ακόμη τίποτε που να το κρίνουν με βάση το συμφέρον — άρα ούτε και τους φίλους τους. Όλα τους τα σφάλματα έχουν την αρχή τους στην υπερβολή και στη σφοδρότητά τους· πραγματικά, ό,τι κάνουν, το κάνουν σε υπερβολικό βαθμό: αγαπούν σε υπερβολικό βαθμό, μισούν σε υπερβολικό βαθμό, το ίδιο και όλα τα άλλα. Πιστεύουν ότι τα ξέρουν όλα, και είναι βέβαιοι για όλα πεισματικά· αυτό είναι και η αιτία που ό,τι κάνουν το κάνουν σε βαθμό υπερβολικό. Και οι αδικίες που κάνουν έχουν σχέση με τη διάθεσή τους να προσβάλουν, όχι με τη διάθεσή τους να κάνουν κακό. Αισθάνονται, επίσης, εύκολα οίκτο, για τον λόγο ότι θεωρούν όλους τους ανθρώπους καλούς ή καλύτερους από αυτό που πράγματι είναι: μετρώντας τούς πλησίον τους με μέτρο τη δική τους ακακία καταλήγουν να θεωρήσουν πως ό,τι παθαίνει ο άλλος, το παθαίνει δίχως να το αξίζει. Τους αρέσουν επίσης τα γέλια και οι χαρές, γι᾽ αυτό και είναι πειραχτήρια· γιατί ο αστεϊσμός είναι μια εξευγενισμένη μορφή προσβολής.
Τέτοιος λοιπόν είναι ο χαρακτήρας των νέων.
Οι ηλικιωμένοι, από την άλλη, αυτοί δηλαδή που έχουν περάσει την ηλικία της ωριμότητας, έχουν τα περισσότερα σχεδόν από τα επιμέρους στοιχεία του χαρακτήρα τους αντίθετα με τα επιμέρους στοιχεία του χαρακτήρα των νέων. Καθώς, πράγματι, έχουν ζήσει πολλά χρόνια, καθώς έχουν πέσει περισσότερες φορές θύματα απάτης και έχουν σφάλει περισσότερες φορές, τέλος καθώς τα περισσότερα πράγματα δεν είναι και τόσο καλά, όχι μόνο δεν βεβαιώνουν οτιδήποτε με σιγουριά, αλλά και ό,τι βεβαιώνουν, το βεβαιώνουν με πολύ λιγότερη από την απαιτούμενη σιγουριά. Και πάντοτε «νομίζουν», ποτέ δεν «ξέρουν», και σε περίπτωση αμφιβολιών προσθέτουν πάντοτε ένα «ίσως» ή ένα «μπορεί»: οι εκφράσεις τους είναι πάντοτε αυτού του τύπου και για τίποτε δεν εκφράζονται δίχως επιφυλάξεις. Τους διακρίνει, επίσης, μια «κακοήθεια» — γιατί είναι, βέβαια, «κακοήθεια» να δίνεις σε όλα τη χειρότερη ερμηνεία. Λόγω της δυσπιστίας που τους διακρίνει είναι και καχύποπτοι — δύσπιστοι, βέβαια, είναι λόγω της πείρας που απέκτησαν. Για τους λόγους αυτούς ούτε αγαπούν ούτε μισούν σφοδρά, αλλά αγαπούν σαν να πρόκειται κάποια στιγμή στο μέλλον να μισήσουν και μισούν σαν να πρόκειται κάποια στιγμή στο μέλλον να αγαπήσουν. Είναι επίσης μικρόψυχοι, γιατί η ζωή τούς έχει ταπεινώσει: δεν ζητούν για τον εαυτό τους τίποτε το μεγάλο, τίποτε το έξω από τα συνήθη, παρά μόνο ό,τι είναι απαραίτητο για τη ζωή. Είναι επίσης φιλοχρήματοι και τσιγκούνηδες, πρώτον γιατί η περιουσία είναι ένα από τα απαραίτητα για τη ζωή πράγματα, και δεύτερον γιατί από την πείρα τους γνωρίζουν ότι είναι δύσκολο πράγμα η απόκτηση περιουσίας και ότι είναι εύκολο το χάσιμό της. Είναι επίσης δειλοί και φοβούνται κάθε είδους κακό εκ των προτέρων· ο λόγος είναι ότι η γενικότερη κατάστασή τους είναι αντίθετη με την κατάσταση των νέων: οι ηλικιωμένοι είναι κρύοι παγωμένοι, ενώ οι νέοι είναι θερμοί· τα γηρατειά, επομένως, είναι που άνοιξαν το δρόμο για τη δειλία· γιατί ο φόβος είναι ένα είδος παγώματος. Δείχνουν επίσης υπερβολική αγάπη για τη ζωή (ιδίως στις τελευταίες τους μέρες)· γιατί η επιθυμία αναφέρεται πάντοτε σ᾽ αυτό που δεν έχουμε και γιατί αυτό που επιθυμούμε είναι κατά κύριο λόγο αυτό που μας λείπει. Είναι, επίσης, φίλαυτοι περισσότερο από ό,τι πρέπει — είναι και αυτό ένα είδος μικροψυχίας. Ζουν, περισσότερο από ό,τι πρέπει, για το συμφέρον τους παρά για το ωραίο — ακριβώς γιατί είναι φίλαυτοι· γιατί το συμφέρον είναι καλό για το επιμέρους άτομο, ενώ το ωραίο είναι ένα απόλυτο αγαθό. Και είναι μάλλον αναίσχυντοι παρά ντροπαλοί· γιατί καθώς δεν νοιάζονται για το ωραίο στον βαθμό που νοιάζονται για το συμφέρον, αδιαφορούν για την εντύπωση που δημιουργούν στους άλλους για το άτομό τους. Λόγω της πείρας τους από τη ζωή, περιμένουν πάντοτε το χειρότερο (γιατί τα περισσότερα από τα πράγματα που συμβαίνουν δεν είναι και τόσο καλά — τις πιο πολλές φορές η έκβασή τους είναι προς το χειρότερο) μαζί όμως και λόγω της δειλίας τους. Ζουν πιο πολύ με τη μνήμη παρά με την ελπίδα· γιατί η ζωή που τους μένει να ζήσουν είναι λίγη, ενώ αυτή που πέρασε είναι πολλή, και βέβαια η ελπίδα σχετίζεται με το μέλλον, ενώ η μνήμη με τα περασμένα· εδώ ακριβώς βρίσκεται και η αιτία της φλυαρίας τους· δεν σταματούν, πράγματι, να μιλούν για τα παλιά· γιατί η ανάμνηση τους προκαλεί ευχαρίστηση. Τα ξεσπάσματα του θυμού τους είναι βίαια, όμως ασθενικά. Από τις επιθυμίες άλλες έχουν πια λείψει τελείως και άλλες είναι αδύναμες, με αποτέλεσμα οι ηλικιωμένοι είτε να μην έχουν επιθυμίες είτε να μη μπορούν να ενεργήσουν κατά τις επιθυμίες τους παρά μόνο για κέρδος· αυτός είναι ο λόγος που οι άνθρωποι αυτής της ηλικίας μοιάζουν μετριοπαθείς και νηφάλιοι· γιατί από τη μια οι επιθυμίες τους έχουν χάσει την έντασή τους και από την άλλη είναι δούλοι του κέρδους. Τη ζωή τους τη ρυθμίζει πιο πολύ ο υπολογισμός παρά οι κανόνες του ηθικού χαρακτήρα: ο υπολογισμός σχετίζεται με το συμφέρον, ενώ ο ηθικός χαρακτήρας με την αρετή. Οι αδικίες που κάνουν έχουν σχέση με τη διάθεσή τους να κάνουν κακό, όχι με τη διάθεσή τους να προσβάλουν. Οίκτο αισθάνονται και οι γέροι, όχι όμως για τους ίδιους λόγους με τους νέους: οι νέοι αισθάνονται οίκτο από αγάπη για τον άνθρωπο, οι γέροι από αδυναμία· γιατί οι γέροι πιστεύουν πως η πιθανότητα να πάθουν όλα τα κακά βρίσκεται κοντά τους — αυτό δεν λέγαμε πως είναι το να αισθάνεται κανείς οίκτο; Γι᾽ αυτό και είναι μεμψίμοιροι και δεν τους αρέσουν ούτε οι αστεϊσμοί ούτε τα γέλια· γιατί το να είναι κανείς μεμψίμοιρος είναι το αντίθετο του να του αρέσουν τα γέλια.
Είναι φανερό ότι οι άνθρωποι της ώριμης ηλικίας θα βρίσκονται, από την πλευρά του χαρακτήρα τους, ανάμεσα στις δύο άλλες κατηγορίες, απομακρύνοντας ό,τι είναι υπερβολικό στην καθεμιά τους.
Τη φύση (ήτοι την τέχνη με την οποία ο Θεός έφτιαξε και κυβερνά τον κόσμο) η τέχνη του ανθρώπου τη μιμείται, όπως σε πολλά άλλα πράγματα, έτσι και ως προς το ότι μπορεί να κατασκευάσει ένα τεχνητό ζώο. Εφόσον η ζωή δεν είναι παρά μία κίνηση μελών του σώματος, με απαρχή της κάποιο κύριο εσωτερικό μέλος, γιατί δεν θα μπορούσαμε άραγε να πούμε ότι όλα τα αυτόματα (μηχανές που κινούνται από μόνες τους, με ελατήρια και τροχούς, όπως ένα ρολόι) διαθέτουν τεχνητή ζωή; Διότι τι άλλο είναι η καρδιά, αν όχι ελατήριο, τα νεύρα ισάριθμες χορδές και οι κλειδώσεις ισάριθμοι τροχοί, που μεταδίδουν κίνηση σε όλο το σώμα σύμφωνα ακριβώς με το σκοπό του κατασκευαστή; Η τέχνη προχωρεί ακόμα παραπέρα, μιμούμενη εκείνο τα έλλογο και ανυπέρβλητο έργο της φύσης, τον άνθρωπο. Πράγματι, με την τέχνη δημιουργήθηκε αυτός ο μέγας Λεβιάθαν, ο αποκαλούμενος πολιτική κοινότητα ή κράτος, στα λατινικά civitas, που άλλο δεν είναι παρά τεχνητός άνθρωπος.
Είναι, βεβαίως, αυτός μεγαλύτερος και ισχυρότερος από τον φυσικό άνθρωπο, στην προστασία και υπεράσπιση του οποίου αποσκοπεί. Η κυριαρχία αποτελεί την τεχνητή ψυχή αυτού του τεχνητού ανθρώπου, εμφυσώντας ζωή και κίνηση σ' ολόκληρο το σώμα. Οι δημόσιοι λειτουργοί και οι υπόλοιποι δικαστικοί και εκτελεστικοί αξιωματούχοι είναι οι τεχνητές κλειδώσεις του. Η ανταμοιβή και η τιμωρία, προσδένοντας κάθε άρθρωση και μέλος στην έδρα της κυριαρχίας και παρωθώντας στην εκτέλεση του καθήκοντος, αποτελούν τα νεύρα του, τα οποία επιτελούν την ίδια λειτουργία στο φυσικό σώμα. Τα αγαθά και τα πλούτη όλων των ξεχωριστών μελών του αποτελούν την ισχύ του. Στη salus populi, την ασφάλεια του λαού έγκειται το έργο του. Οι σύμβουλοι, που τον πληροφορούν για όλα, όσα πρέπει να γνωρίζει, συνθέτουν τη μνήμη του. Η ευθυδικία και οι νόμοι συγκροτούν τον τεχνητό Λόγο και τη Βούλησή του. Η ομόνοια είναι η υγεία του, η ανταρσία η ασθένεια του και ο εμφύλιος πόλεμος ο θάνατος του. Τέλος, οι συμφωνίες και οι συμβάσεις, με τις οποίες τα μέρη αυτού του πολιτικού σώματος αρχικά δημιουργήθηκαν, συστάθηκαν και συνενώθηκαν, μοιάζουν με το «γενηθήτω» ή το «ποιήσωμεν άνθρωπον», που εξήγγειλε ο Θεός στη δημιουργία.
Για να περιγράψω τη φύση αυτού του τεχνητού ανθρώπου θα εξετάσω, Πρώτον, την ύλη και τον τεχνίτη της, που είναι αμφότερα ο άνθρωπος. Δεύτερο, με ποιο τρόπο και με ποιες συμβάσεις γίνεται, ποια είναι τα δικαιώματα και ποια η νόμιμη ισχύς ή εξουσία του κυρίαρχου, καθώς και τι συντηρεί ή καταλύει τούτη την τελευταία. Τρίτον, τι είναι μια χριστιανική πολιτική κοινότητα. Τέλος, τι είναι το βασίλειο του σκότους.
Thomas Hobbes
Λεβιάθαν
ή
Ύλη, Μορφή και Εξουσία μιας Εκκλησιαστικής και Λαϊκής Πολιτικής Κοινότητας
